Echte helden spreek je zelden

Eerder deze maand waren we op de afdeling Oncología van het plaatselijke ziekenhuis. De reden was de jaarlijkse medische controle van mijn liefje. Eenmaal per jaar gaat ze daar door de molen, om te zien of er niets kwalijks in haar lichaam aan de gang is. Die jaarlijkse afspraak is een gevolg van de diagnose borstkanker die ze in 2009 kreeg. Overigens was ik zelf de eerste om die afdeling te betreden. In 2007 had ik een afspraak met de geneticus van het team. Hij moest destijds uitzoeken of er een fout in mijn DNA zit dat in mijn familie rondwaart en daar veel kanker veroorzaakt. Hij werkt nog steeds op de afdeling, zag ik tijdens het recente bezoek. 

Bij mijn liefje werd de zeer kwaadaardige tumor vakkundig verwijderd, op de operatietafel kreeg ze de bestraling in een keer toegediend, daarna volgde chemotherapie en de rest is geschiedenis. Zij werd patiënte van dokter António Brugarolas, de toenmalige en huidige chef van de afdeling. Deze arts is ouder dan mijn liefje zelf dus er komt een dag dat we het consult zonder hem moeten doen. Maar deze keer nog niet. Nadat we voor zijn bureau neerstreken en handen schudden, zei mijn liefje dat ze het fijn vond hem weer te zien. Fijn om te weten dat hij nog steeds actief is in zijn vakgebied. Gezien zijn leeftijd ligt het voor de hand dat hij een keertje gaat stoppen, nietwaar? Hij zei daarop dat hij zich jaarlijks in juni zelf beoordeelt. Om te weten of hij zijn werk nog naar behoren kan doen. 

Elk jaar in juni reist hij naar de Verenigde Staten voor het ASCO-congres, georganiseerd door de American Society of Clinical Oncology. Dit is een groot congres in Chicago waar alle leden (oncologen), naartoe gaan. Hij werkte en woonde een aantal jaren in Amerika, was jarenlang specialist in het toonaangevende Roswell Park Cancer Institute in New York. Hij was universitair docent en hoogleraar aan een Spaanse universiteit; in die hoedanigheid begeleidde hij meer dan 20 promovendi. Hij heeft meer dan 100 specialistische openbare publicaties op zijn naam staan. Je zou denken, zo’n man mag toch op zijn lauweren gaan rusten?!

Brugarolas gaat naar dat congres en maakt dan een selectie van sprekers naar wie hij gaat luisteren. Van circa 20% van alle voordrachten maakt hij vervolgens samenvattingen voor een kleine kring geïnteresseerden. Dat doet hij naast zijn ‘gewone’ werk, dus in de avonduren. Als hij bemerkt dat hem dat niet meer gemakkelijk afgaat, zal hij de conclusie trekken dat hij moet stoppen. Dit jaar verliep dat alles weer goed dus hij gaat nog een jaar door. Net als mijn liefje, zij kreeg weer een groene vink. Wij zijn er blij mee! (Dit is geen idolatrie.) 

Wat wel gebeurde in de afgelopen tijd, is dat hij een aantal van zijn taken overdroeg aan andere teamleden. Er gingen mensen weg en er kwamen nieuwe teamleden bij. Hij is echter nog steeds hoofd van de afdeling. Hij begrijpt goed waarom iedereen die tijdens het werkzame leven zware fysieke arbeid verrichtte, met pensioen gaat op de gerechtigde leeftijd. Hij heeft er echter geen begrip voor dat iemand wordt gedwongen met pensioen te gaan als hij of zij nog een waardevolle bijdrage kan leveren aan de wetenschap.  

Tijdens een consult spreken we altijd over interessante onderwerpen. Deze was daarop geen uitzondering. Zo vertelde hij dat er dermate grote vorderingen in kankeronderzoek en -behandeling worden gemaakt dat de genezing van elke individuele kankerpatiënt ter wereld in slechts één week kan worden bereikt. Daarvoor heb je geen erg specialistische machines nodig, wel veel knappe koppen en ongeveer €20.000 per patiënt. 

Illustratie: BrugarolasLAB

Behandelingen worden steeds individueler. Door middel van RNA*-analyse kan de respons van een patiënt op chemotherapie in tenminste 80% van de gevallen worden voorspeld. Voor elk type tumor en zelfs voor elke afzonderlijke tumor in een lichaam kan per persoon de geschiktste therapie worden bepaald en toegepast. 

*De functie van RNA is het transport van genetische informatie. Dit speelt een rol bij eiwitsynthese en andere cellulaire processen. De functie van DNA is de opslag van erfelijke informatie. Het controleert de bouw van eiwitten. (DNA zit in de celkern, RNA in de nucleolus, de bijkern om de celkern heen.) Beide zijn ze misschien wel de belangrijkste moleculen in celbiologie. Dan heb je ook nog mRNA, messenger RNA. Dit een molecuul dat de instructies of het recept bevat dat cellen aanstuurt om een bepaald eiwit aan te maken in het lichaam. 

Ik kan mij goed voorstellen dat Brugarolas als mentaal fitte 70-plusser dit interessante vakgebied nog niet vaarwel wenst te zeggen! 

Anders ligt dat voor de Nederlandse scheidend hoogleraar John van der Oost die als 67-jarige op het punt staat om met pensioen te gaan. Van der Oost is een Nederlandse biochemicus en hoogleraar Microbiologie aan Wageningen University & Research. In Nederland gaan hoogleraren gedwongen met pensioen als ze hun AOW-gerechtigde leeftijd bereiken. Van der Oost zou, wat hem en zijn onderzoeksomgeving betreft, gemakkelijk nog een paar jaar door kunnen en willen werken. Zijn onderzoek naar en interesse in specialistische materie stoppen immers niet op een door de overheid bepaalde leeftijd. Dit Nederlandse beleid wordt vaak goedgepraat door te zeggen dat ouderen ruimte moeten maken voor jongeren. Dat is wel zo maar hiermee gaat heel veel waardevol menselijk kapitaal verloren. Universiteiten bieden hoogleraren na hun pensioen vaak een onbetaalde gastaanstelling aan.

Van der Oost gaat voor deskundigen de geschiedenis in als de man die naast de Nobelprijs voor de Scheikunde greep in oktober 2020. Die prijs werd wel gewonnen door Emmanuelle Charpentier en Jennifer Doudna. Van der Oost wijdde zijn hele loopbaan aan microbiologie. Als jongeling ging hij biologie studeren, daarna promoveerde hij op cyanobacteriën die zonlicht omzetten in waterstof. Na enkele buitenlandse omzwerving kwam hij aan de Universiteit van Wageningen terecht. 

Hij stond aan de wieg van de CRISPR-techniek (‘clustered regularly interspaced short palindromic repeats’). Dit was een heel nieuwe vorm van genetische modificatie die een revolutie in de gentherapie bleek te ontketenen. Met genetische technieken haalde hij de CRISPR-machinerie uit de darmbacterie E.colie en zette ze vervolgens stukje bij beetje weer terug om te zien welk gen of welke genen de bacterie immun zouden maken voor besmetting met virussen. In het lab zag hij met zijn team dat de kweekschaaltjes dichtgroeiden met uitbundig delende bacteriën: de virussen waren verslagen. Dat was zijn Eurekamoment. Ze hadden uitgevogeld hoe CRISPR werkt! Dat opende de deur naar iets dat wetenschappers al heel lang zoeken: een manier om doelgericht stukjes DNA te veranderen. 

Daarna nam de groep van Van der Oost echter de verkeerde afslag. Ze gingen niet het knipenzym ‘Cas9’ verder onderzoeken maar het enzym ‘Cascade’. Op een bijeenkomst in Papendal vroeg de latere Nobelprijswinnares Charpentier of hij wilde meehelpen met het oplossen van de biochemie van Cas9. Daarop ging hij niet in, hij had zijn handen al zo vol aan zijn eigen onderzoek... Tja.

De CRISPR-techniek wordt vooral gebruikt om ongewenst DNA te verwijderen, of om een sequentie te vinden en te vervangen door genetisch materiaal toe te voegen, zoals een nieuw gen. 

Inmiddels zijn de eerste genezingen met CRISPR-Cas een feit. Enkele maanden geleden werd een Amerikaans patiëntje met een zeer zeldzame erfelijke stofwisselingsziekte met succes behandeld met genbewerking. Door deze verandering kan de ziekte niet meer worden doorgegeven aan toekomstige generaties.

Dit veld is volop in beweging maar voor sommige ziekten is het wellicht nooit mogelijk om ze te genezen. Overigens is Van der Oost van mening dat de echte DNA-revolutie nog moet komen (ook daaraan werkt hij). Afgelopen week las ik een artikel over een baanbrekende embryo-techniek waarbij twee eicellen in de celkern werden verwisseld (de foute met een gezonde) uit embryo’s die anders tot baby’s met ernstige erfelijke ziekten zouden zijn uitgegroeid. Sinds 2018 werd er wetenschappelijk onderzoek naar gedaan, afgelopen week werden de resultaten gepubliceerd in het vakblad The New England Journal of Medicine. De medische wetenschap weet steeds meer en kan steeds meer, al ligt deze nieuwe techniek medisch-ethisch gezien nog wel gevoelig. 

Hoewel de meeste onderzoeken naar genbewerking zijn gericht op het genezen van zieken, zijn er ook personen die werken aan manieren om gezonde mensen een voorsprong te geven, zoals het opbouwen van grotere spieren, het vergroten van hersencapaciteit, het verbeteren van sportprestaties of zelfs het creëren van een ‘genetisch perfect mens’. De opkomst van goedkope en gemakkelijke (snelle en slordige?) manieren om DNA op bestelling te bewerken, heeft inmiddels ook de aandacht getrokken van groepen die minder nobele bedoelingen hebben. 

De grote vraag die onopgelost bleef in de tijd van Van der Oost is echter hoe je van dode scheikunde naar een levende cel komt. Ofwel: hoe ontstond leven? Dat blijft voorlopig een hiaat in onze kennis.