Ze liepen en liepen

Begin dit jaar werd in Spanje het startschot gegeven voor de viering van 600 jaar gedocumenteerde aanwezigheid van zigeuners (gitanos) op het Iberisch Schiereiland. 2025 werd uitgeroepen tot het ‘Jaar van het zigeunervolk in Spanje’. In 1425 werd een vrijgeleide uitgevaardigd door koning Alfonso V van Aragón, waarin werd verwezen naar een groep mensen onder leiding van ene Juan de Egipto Menor (Jan van Klein-Egypte), die eiste dat zij goed zouden worden verwelkomd en behandeld op hun tocht. Het ging om een groep van 12 à 100 personen. Aanvankelijk werden zij in het Spaans ‘Egyptenaren’ genoemd, ‘egitanos’ waarvan ‘gitanos’ is afgeleid. 

Ik begrijp dat het woord ‘zigeuner’ een verouderd begrip is dat inmiddels door de groep als negatief wordt ervaren. Tegenwoordig spreekt men liever over Rom (enkelvoud) en Roma, voor de gemeenschap. Ik bedacht mij ook dat het omgekeerde woord ‘Amor’ is maar ik vermoed niet dat er veel liefde werd en wordt gevoeld voor deze bevolkingsgroep; waar dan ook. Roma-gemeenschappen worden aanhoudend geconfronteerd met racisme, discriminatie en vervolging. In Spanje leven nu circa 725.000 gitanos. Het is moeilijk om het precieze aantal onder de bevolking te kwantificeren omdat de etnische afkomst niet wordt geregistreerd bij volkstellingen.  

De warme ontvangst van de Roma als pelgrims in Spanje maakte plaats voor marginalisering van deze etnische minderheid. Ze werden ervan beschuldigd zich niet aan te passen aan de sociale normen en werden op het hele schiereiland slecht behandeld. Die afwijzing werd nog erger tijdens het bewind van de katholieke vorsten, die een vervolgingsstrategie startten gericht op hun verdrijving. 

Dit jaar herdenkt (en viert) de ‘Fundación Secretariado Gitano’ (FSG) met allerlei evenementen dat de Spaanse zigeuners en hun cultuur een essentieel onderdeel vormen van het sociale en culturele mozaïek van dit land. Hun bijdragen en inzichten zijn sterk vertegenwoordigd in de kunsten, gastronomie, ambachten, taal en levensbeschouwing. De stichting brengt ook in herinnering dat de geschiedenis van het Romavolk in Spanje is gekenmerkt door eeuwen van vervolging en wantrouwen maar ook door coëxistentie en vermenging. Om die reden wordt dit jubileum gezien als een feest. 

In Madrid is de tentoonstelling ‘600 jaar gedeelde geschiedenis’ te zien. Daarin wordt stilgestaan bij belangrijke momenten in de Roma-historie: hun aankomst op het schiereiland aan het begin van de 15e eeuw, de eerste antizigeuner-maatregelen in Europa door katholieke vorsten in 1499. Ook in de 16^de en 17^de eeuw werden pogingen gedaan om de bewegingsvrijheid en vestiging van zigeuners te beperken. De grote razzia (‘La Gran Redada’), ook wel de Algemene Gevangenneming van Zigeuners genoemd, vond in 1749. Dit was een poging van een minister (markies de Ensanada) onder koning Ferdinand VI om de zigeuners van Spanje uit te roeien. Voor menig Spaanse historicus was dit een geplande genocide. 

Dit ‘project’ bestond uit het apart opsluiten van zigeunermannen en -vrouwen, zodat ze zich niet meer konden voortplanten en zo hun uitsterven werd bewerkstelligd. De zigeuners werden gearresteerd en opgesloten in kastelen en citadellen door het hele land. In sommige steden werden hele wijken ontruimd en door hekken afgezet om gedeporteerden op te sluiten; bijvoorbeeld in Malaga, Cádiz en Cartagena. Uit bewaard gebleven documenten blijkt dat de houding van niet-zigeuners varieerde. Van collaboratie en aanklacht tot verzoeken om genade aan de koning door ‘respectabele’ burgers. Dat geeft aan dat zigeuners een uiteenlopende mate van integratie kenden. 

Ten tijde van de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) hielden Roma zich grotendeels afzijdig. Ze vermeden betrokkenheid, dit was hun oorlog niet. Hun sterke gevoel van staatloosheid en hun afwijzing van het door de Staat opgelegde beleid waren voldoende redenen om deze afstand te rechtvaardigen. Voor degenen uit de Roma-gemeenschap die wel meestreden, trok het anarchistische ideaal (aan Republikeinse zijde) het meest maar er zijn ook gitanos die de andere kant kozen, ter bescherming van hun familie en de christelijke waarden. 

Steeds meer Spaanse oudjes vertellen dat ze, toen ze aan het front waren, probeerden hun status als Rom te verhullen. Deze status was namelijk niet in hun voordeel, gezien de vele vooroordelen die al eeuwenlang over hun volk  bestaan. Het is nog een tamelijk onontgonnen gebied in de Spaanse geschiedenis maar er komen steeds meer details en verhalen boven water.

Wat ikzelf van Roma weet? Niet zo veel... Dat ze oorspronkelijk uit India kwamen en zich lang geleden over het Europese continent verspreidden. Dat ze woonwagenbewoners waren (zijn). Dat Roma en Sinti werden vervolgd door de nazi’s en dat er in Europa tenminste 500.000 mensen van deze etnische groepen werden vermoord. Roma moesten een bruine driehoek dragen. Dat ze in vele landen nog steeds met de nek worden aangekeken. Dat Tomatito een beroemde Spaanse Rom-flamencogitarist is. Mijn liefje en ik zijn in een ver verleden weleens achtervolgd door Rom-vrouwen (met een tak rozemarijn in de hand), vooral in grote steden in Andalusië. Zij wilden onze toekomst voorspellen, wij wilden die liever niet weten. 

Ik ben weliswaar terughoudend wat betreft waarzegsters maar van de muzieksoort van de Roma ben ik al vele jaren fan. De virtuositeit en meeslependheid van hun muziek kan mij bekoren. Django Reinhardt, Tata Mirando, The Gypsy Kings, Rosenberg Trio, Grupo Macarena. Een tijdje geleden keek ik naar een van mijn favoriete tv-programma's Podium Klassiek en zag daar een optreden van de Belgische musicus Tcha Limberger (1977). Hij speelt viool en zingt, heeft zijn eigen orkest en eigen jazz-trio. Hij heeft veel interesse in Hongaarse zigeunermuziek. Deze virtuoos speelde daar zogenaamde zigeuner-jazz met een klassiek tintje. Prachtig!  

Deze relatieve onbekendheid en dit feestjaar waren voor mij redenen genoeg om meer over deze bevolkingsgroep te gaan lezen. Ik legde de hand op enkele interesante boeken, zoals ‘Bury Me Standing: The Gypsies and Their Journey’ en is een non-fictie boek van de bekende Amerikaanse historica Isabel Fonseca. Zij schetst een levendig portret van een mysterieus volk en een verdwijnende cultuur. Fonseca volgde hun uittocht uit India en hun geschiedenis van vervolging: tot slaaf gemaakt door prinsen van het middeleeuwse Roemenië; afgeslacht door de nazi's; met geweld geassimileerd door communistische regimes; uit hun nederzettingen verdreven in Oost-Europa en recenter ook in West-Europa.

En het boek ‘A Gypsy in Auschwitz’ van de Duitse auteur Otto Rosenberg (1927-2001), een autobiografie. De in Berlijn geboren en getogen Otto wordt als 9-jarige met zijn familie gedetineerd en komt op zijn 15^de in vernietigingskamp Auschwitz terecht. Door een sterke wil en veel geluk overleeft hij dit. Op een avond in mei 1944 kreeg een groep van ongeveer 6.000 Roma-mannen en -vrouwen in Auschwitz II-Birkenau, te horen dat ze die nacht in de gaskamers zouden worden vermoord. Ze zaten in het zogenaamde Zigeunerlager. Vervolgens pakten ze alle voorwerpen die ze konden vinden en kwamen in opstand tegen de SS’ers, die zich moesten overgeven. De Roma werden daarna naar andere kampen overgebracht maar dat belette de nazi’s niet ze alsnog te vernietigen. Het treurige lot van dit volk wordt ‘de vergeten Holocaust’ genoemd. In Roma-taal (Romani) wordt deze massamoord ‘Samudaripen’ genoemd. 

Op Netflix staat momenteel een film over dit thema, getiteld ‘Nebel im August’; een Duits-Oostenrijkse productie uit 2016. Het is gebaseerd op een biografisch boek van Robert Domes. Het gaat over het 13-jarige jochie Ernst Lossa dat in 1940 in een sanatorium in Zuid-Duitsland terechtkomt. Hij behoort tot de Jeense minderheid, een rondtrekkend volk. De Jeniërs zijn niet verwant aan Sinti of Roma maar de opa van Lossa werd wel ingeschreven in het zogenaamde 'Zigeunerboek' van de Duitse staat. Dit boefje hoort daar niet maar zijn vader kan hem niet uit dat tehuis ophalen omdat die geen vaste woon- of verblijkfplaats heeft. De directeur van de instelling, een stiekeme maar fanatieke nazi, heeft snode plannen met de kinderen die hij onder zijn hoede heeft. Hij speelt voor rechter. 

De illustratie in de header van deze blog is de officiële vlag van de Roma-gemeenschap (wereldwijd). Het blauw staat voor de lucht, het groen voor de aarde, het rode wagenwiel staat voor hun vertrek uit India en hun weg naar vrijheid. De internationale Roma-dag wordt op 8 april gevierd. Hun volkslied is getiteld ‘Gelem, Gelem’: ik liep en liep.