Feniks herrijst

In juli 2023 liepen we met een clubje vrienden door Rotterdam, langs de vele culturele en architectonische hoogtepunten van die stad. Destijds passeerden we ook de locatie waar later het nieuwe ‘Landverhuizersmuseum’ zou komen. Er stond daar niet meer dan een zeer grote loods met een bouwkeet ernaast en een omheining met daarop mensen en reistassen geprojecteerd. Mij intrigeerde het toen al. Het nieuwe museum moest verschijnen in de langgerekte Fenixloods II, die deel uitmaakte van een nog grotere loods voor de op- en overslag van goederen. Deze werd in 1923 in opdracht van de eigenaren van de Holland-Amerika Lijn (HAL) gebouwd aan de Rijnhaven, op schiereiland Katendrecht. Deze wijk is bij uitstek geschikt voor een museum met zo’n thema. Vanaf de Wilhelminakade vertrokken in voorgaande eeuwen miljoenen Europese migranten naar verre oorden. 

Het beoogde Landverhuizersmuseum werd ‘Museum Fenix’ dat op 16 mei jongstleden de deuren opende voor het grote publiek. Dit is een van de musea in Nederland dat hoog op mijn Te Bezoeken-lijstje staat. Misschien wel met stip op 1! Mijn liefje en ik waren bij de openingsdag van Hotel New York dus dat schept ook een band. Later dit jaar gaan we weer naar Nederland om familie en vrienden te bezoeken maar zeker ook om Fenix van binnen te zien. 

Het Kofferdoolhof

Landverhuizers interesseren mij al decennialang, niet in de laatste plaats omdat ik er zelf een werd in deze eeuw. Wat bezielde hen? Hoe verliep hun verhuizing? Ontstond er heimwee? Zijn ze uiteindelijk geaard op hun nieuwe plek? In de loop van mijn leven leerde ik veel landverhuizers kennen. Hier kreeg ik vrienden die, net als ik, hun thuisland verruilden voor een nieuwe permanente bestemming. Ik heb Nederlandse vrienden die permanent in een buitenland wonen. Er zijn Nederlanders in het buitenland die lezer zijn van mijn blog maar die ik niet persoonlijk ken. Ik ontmoette personen die tijdelijk in het buitenland woonden met wie het contact bleef. En tenslotte: ik las ontelbare boeken van ballingen en landverhuizers van over de hele wereld; zij zwermden uit en brachten daarvan verslag uit. Dus je begrijpt dat dit een gemeenschap is die mij na aan het hart is. 

Zolang er mensen bestaan, trekken ze al over de wereld. Dat begon met het vertrek van de eerste homo sapiens uit Afrika. Ze bewandelden dat continent circa 200.000 jaar geleden maar de exacte plaats van herkomst was lange tijd onduidelijk. Fossiel bewijs duidde op Oost-Afrika, terwijl eerder genetisch bewijs het zuiden van Afrika als de wieg van de mens aanwees. De eerste populaties vertrokken naar het noordoosten en daarna naar het zuidwesten, om vervolgens Afrika te verlaten en zich verder over de wereld te verspreiden. Inmiddels zijn wetenschappers ervan overtuigd dat de oorsprong van de mensheid ligt in Noordoost-Botswana (westkust van Afrika).

Migratie is een universeel en tijdloos thema, al kwam er in het afgelopen jaar meer nadruk op de negatieve kanten ervan sinds de PVV, de partij tegen de vreemdeling, meeregeert in het land. Nederland voor de Nederlanders? Leg maar eens uit aan Minister Faber van Asiel en Migratie en haar politieke baas Geert Wilders dat de eerste Nederlanders uit Afrika kwamen. Dat ‘de vliegende Hollander’, de over de wereld dolende Nederlander, een begrip is in de wereld. En dat in Rotterdam 170 nationaliteiten wonen. Dat is Nederland voor mij! 

Boot uit Lampedusa

Migratie is als onderwerp heel groot, misschien wel té groot voor één tentoonstelling. Tegelijkertijd is het ook heel klein: intiem, ontroerend en diep persoonlijk. Dat kleine wordt bijvoorbeeld verbeeld door een verlangen naar het eten uit je thuisland of door de frustratie als je de taal van het nieuwe land niet machtig bent. Die dingen resoneren bij mij. 

Nu ben ik de eerste om te beamen dat het leven van een Nederlandse migrante in Spanje (voorheen arbeidsmigrante in Engeland en weer later resident in Bali) niet is te vergelijken met de situatie van iemand die vlucht voor oorlogsgeweld, discriminatie, geloofsvervolging, armoede, economische uitzichtloosheid, de gevolgen van klimaatverandering of een andere misstand in een ver thuisland. De rauwe werkelijkheid en ervaringen van een landverhuizer zijn echter herkenbaar. Ook mijn liefje en ik maakten vijandigheid mee in een nieuw land. Ook ik kreeg weleens naar mijn hoofd geslingerd dat ik moest ‘oprotten naar mijn eigen land’. Wat zeg je tegen zulke kortzichtige types? Hoe leg je uit dat je je Europeaan voelt of zelfs wereldburger? Waar zijn ze bang voor? Tja. 

Wat voor mij ook herkenbaar is in deze context, is de vraag of je een exoot blijft in een nieuw land of dat je ooit inheems wordt? Hoe moet dat dan precies? Voor mij geldt dat ik mij van binnen altijd Nederlandse zal voelen (en mijn Nederlandse paspoort nooit zal inruilen) maar ik voel mij thuis in Spanje en voel verbondenheid met dit land en de cultuur. Inmiddels zijn we beiden behoorlijk ingeburgerd, de  Spaanse taalbeheersing helpt daarbij.

Op de openingsdag van Museum Fenix verschenen drie uitgebreide artikelen in de Volkskrant. Een interview met bofkont-directeur Anne Kremers (35), een recensie van het imposante gebouw, inclusief plattegrond met tien hoogtepunten en een recensie van de vaste tentoonstelling ‘Alle richtingen’. Ik las ze stuk voor stuk met veel interesse. Dat smaakt absoluut naar meer. Dit museum heeft 7.000m² tentoonstellingsruimte dus er is heel wat te bekijken en beschrijven!

Een van de stukken uit de museumcollectie, een van de eerste objecten die het Fenix-team ontving, is een boot uit Lampedusa. 19 passagiers maakten hiermee de levensgevaarlijke overtocht van Noord-Afrika naar Europa. In Lampedusa worden dergelijke boten in beslag genomen om te voorkomen dat ze nogmaals worden gebruikt voor mensensmokkel. Deze boot werd aan Fenix geschonken door de douane van het Italiaanse eiland. 

Directeur Kremers zegt het meest te zijn geroerd door het eerste kunstwerk dat ze zelf aankocht. Dat is getiteld ‘Space Refugee’ uit 2019, van de Syriër Omar Imam die nu in Amsterdam woont. Hij bracht zijn eigen vluchtelingenverhaal in beeld omdat hij zich niet herkende in de bestaande kunstuitingen. Hij creëerde een vader en zijn dochter die op een grote skippybal zitten en door tijd en ruimte reizen. Een reuzenlolly is hun enige bagage. Het verbeeldt het avontuur van een overlevende van oorlog en marteling die erin slaagde om trauma om te zetten in kracht, met de onmisbare hulp van zijn dochter Bianca. 

Vermoedelijk het duurste werk in de kunstcollectie van Museum Fenix is het schilderij ‘Man in Wainscott’ (1969) van de Nederlands-Amerikaanse kunstschilder Willem de Kooning, een landgenoot die in 1926 als verstekeling de overtocht naar New York maakte en daar succesvol werd. Men kocht het doek vorig jaar op een veiling van Christie’s voor bijna 8,7 miljoen dollar. Maar wie voorbij die blikvangers kijkt, wordt als bezoeker pas echt beloond. 

In de tentoonstelling ‘Alle richtingen’ zijn tussen de sculpturen, videokunst, fotografie en schilderijen ook historische en persoonlijke objecten te zien. Daarin zit de kracht van de tentoonstelling, volgens de recensent. Topstukken die (vanwege diepe zakken) op internationale kunstbeurzen en veilingen zijn aangeschaft, worden gecombineerd met bijvoorbeeld een klein notitieboekje dat ooit in de zak van iemand stak.

Hier gaat het om het verhaal van een Surinaamse vrouw die in de jaren '70 van de vorige eeuw naar Nederland kwam. Ze reisde af en toe van Drachten naar Rotterdam om ‘Surinaamse boodschappen’ te doen. Ze sprak echter geen Nederlands dus haar neef Frank gaf haar dan een notitieboekje mee met de tekst ‘Lieve buschauffeur of conducteur, mijn tante kan geen Nederlands [...]’. Het notitieboekje staat op een sokkel, alsof het de David van Michelangelo is. Het zijn dat soort zorgvuldig gekozen objecten die overtuigen en ontroeren. Deze tentoonstelling nodigt uit om stil te staan bij het kleine, het alledaagse. Aldus de recensie. De kunstredactie van de Volkskrant kende het maximaal aantal sterren toe aan deze tentoonstelling. 

Er is ook een permanente fototentoonstelling met 193 historische en hedendaagse foto’s over het thema migratie, getiteld ‘The Family of Migrants’. Daarin zijn wereldberoemde foto’s te zien (zoals ‘Migrant Mother’ van Dorothea Lange) maar ook veel beelden die onbekend zullen zijn bij een groot publiek. De foto die mijn aandacht trok, is getiteld ‘Waiting for a Ride that will not come’ van de Albanese kunstenaar Adrian Paci die zelf in Italië woont en werkt. Deze foto behoeft geen toelichting, vermoed ik... 

‘Het Kofferdoolhof’ is eveneens een vast onderdeel van dit museum. Dit is een parcours van 2.000 koffers die tussen 1898 en 2024 zijn gebruikt voor reizen naar verre bestemmingen of die juist naar Nederland kwamen. Ze werden bij particulieren ingezameld en vertellen een veelkleurig en veelzijdig verhaal van migratie. Sommige van die verhalen zijn te horen wanneer je door het doolhoof loopt. Van een vriendin ontving ik onlangs het boek 'Kofferverhalen' voor mijn verjaardag. Het zijn tien migratieverhalen over liefde en afscheid, over thuiskomen en je thuis voelen, over heimwee en verlangen. Herkenbaar. 

Misschien wel het meest dystopische kunstwerk in Fenix is ‘Refugee Astronaut IX’ (2024), volgens de Kunstredactie van de krant. Dit is het beeld van een in kleurrijke Vlisco-stof gehulde ruimtereiziger die op zijn rug een net met voorwerpen draagt. Volgens de kunstenaar, de Brit Yinka Shonibare (geboren uit Nigeriaanse ouders), is Vlisco het toppunt van mondialisering. De stof is geïnspireerd op batikwerk uit Indonesië, wordt geproduceerd in Nederland en vindt veel aftrek in West-Afrika. De astronaut heeft snel wat spullen bijeen gegrist, zoals een ketel, een verrekijker en een olielamp. Waar gaat hij naartoe? Naar een andere planeet? ‘De kunstenaar zegt het niet letterlijk maar er komt misschien een dag dat we allemaal deze aarde moeten verlaten’, aldus de geïnterviewde direkteur. ‘Dan worden we allemaal migranten...’

Bezoekers van 18 tot en met 25 jaar betalen €7,50 entree, voor oudere personen kost een toegangskaart €15 en als je jonger bent dan 18 jaar is Fenix zelfs gratis. Het museum is open van dinsdag tot en met zondag van 10.00 uur tot 17.00 uur en op vrijdag tot 21.00 uur. 

De foto in de header van deze blog is afkomstig van MAD Architects, de ontwerpstudio onder leiding van de Chinese architect Ma Yansong. Zijn bureau ontwikkelde de 30 meter hoge, spiraalvormige staalconstructie die de Tornado is gaan heten. Er zit 1.800.000kg staal in verwerkt. Nu al inconisch!