Knuffels in boekvorm

Als er iets fictie is in het leven, dan is het wel Sinterklaas! Die stokoude man in jurk en met lange baard is gewoon iemands vader, opa, buurman of een ingehuurde vreemdeling. De noodpakketten die dit jaar een grote rol spelen in het Sinterklaasjournaal -als oplossing voor problemen- zijn ook een vorm van fictie, wat mij betreft. Alsof die ons gaan redden van... Ja, van wat eigenlijk?

Pakjesavond komt eraan en er valt dit jaar veel te kiezen in de boekhandel. (Auto)biografieën zijn het soort werk dat veel kado wordt gedaan in de schoen en onder de kerstboom. Maar ook zogenaamde ’cozy fiction’ is thans favoriet. Ik vertaalde dat als ‘knuffels in boekvorm’. Zelf ben ik een multiknuffelaar, ik knuffel met alle boekgenres! 

2025 is onder andere het jaar van de boekbekogeling. Twee tieners in hoodies, op een fatbike, mishandelde een langsrijdende vrouw op een fiets door haar met het verzamelde werk van Charles Bukowski te bekogelen. Ze liep gekneusde ribben op en deed aangifte bij de politie. Op andere plekken was het ook raak. Zo liepen voorbijgangers hersenschuddingen op. Het moet toch niet gekker worden?! (Ik lees dat werk liever, in deze donkere dagen voor Kerst...) 2025 was voor mij als veellezer een rijk jaar, met langverwachte nieuwe boeken van favoriete binnenlandse en buitenlandse auteurs die het daglicht zagen. Soms lees ik ze in de oorspronkelijke taal, soms in vertaling.

Er zijn door de tijd heen boekenkasten volgeschreven over de betekenis van een openingszin of -alinea van een boek. Met een pakkende eerste zin zit je als lezer direct in het verhaal. Een goede eerste regel helpt de lezer zich te oriënteren op de wereld van het boek. Waar ben ik, met wie heb ik te maken? Een goede eerste zin maakt nieuwsgierig naar de rest. Amerikaanse auteur Ursula Le Guin noemde openingszinnen in een essay ooit ‘doors to the world’.

Er wordt gezegd dat de beste openingszin aller tijden voorkomt in ‘Anna Karenina’ (Leo Tolstoj), ‘Moby Dick’ (Herman Melville) of ‘1984’ van George Orwell. Die van Orwell is mijn favoriet: ‘It was a bright cold day in April, and the clocks were striking thirteen’. Je ervaart de dystopie, de dreiging is meteen voelbaar. Knap, he?!

Dus hierbij enkele boekentips (fictie/non-fictie), boeken die je in je schoen zou willen vinden of zelf kado kunt doen; inclusief openingszin. Om de keuze voor een kadootje te vergemakkelijken.

Fictie

Oroppa – Safae el Khannoussi (winnaar Libris Literatuurprijs 2025)

Openingszin: ‘De zoveelste schreeuw sneed door de kamer. Maar deze was anders. Op het bed lag de doodverklaarde met opengesperde ogen en mond, haar handen verkrampt in de lucht.’

Judith Fanto – Narcis (literaire fictie, ontroerend verhaal over een vriendengroep in Europa tijdens het Interbellum)

‘De brief bereikte mij op een dinsdagmorgen in 1948, de vochtige februarilucht hing stil en onaangedaan in de straten van Haarlem. Mevrouw Kleij, de huisbazin, had mij de slappe ochtendkoffie gebracht en was de deur uitgegaan voor een boodschap.’ 

Paulien Cornelisse – De verwarde cava. Terug op kantoor (winnaar NS Publieksprijs 2025. Hilarisch boek met scherpe observaties)

‘‘Nou, en dan is hier je bureau,’ zei de jonge vrouw, een meisje nog. Ze keek aarzelend van het bureau naar Cavia.’

Simone van der Vlugt – Kruistocht van een koningin (historische roman over koningin Isabel die een stempel drukte op de geschiedenis van Europa)

‘Op de dag dat mijn leven compleet veranderde kleurde de wereld wit. Sneeuw was geen zeldzaamheid in het noorden van Castilië, maar de hoeveelheid die op die novemberdag in 1461 viel was dat wel.’

Peter Buwalda – de Jaknikker (langverwachte tweede roman van een taalkunstenaar; deel van de trilogie)

‘Naar bed. Eindelijk. Zoals meestal stelt Barbara voor naar boven te gaan, ook dat geduld heeft hij weten op te brengen. Ze klapt haar boek dicht; hij laat het zijne zakken.’

Auke Hulst - Tandenjager (literair avontuur met iemand die op tanden jaagt tijdens de Napoleontische oorlogen in Europa)

‘… en daar zijn de duizelingen. Bij de eerste tekenen ervan trekt hij zijn voor mond en neus geknoopte halsdoek naar beneden, vist met trillende vingers de kopermunt uit zijn patroontas en legt die op zijn tong, als ware het zo’n zoethoutpastille die maman weleens had meegebracht uit Londen.’

Isabel Allende – Mijn naam is Emilia del Valle (meeslepende roman over een jonge vrouw die ervan droomt journaliste te worden. Speelt zich grotendeels af in Chili)

‘De dag dat ik zeven jaar werd, op 14 april 1873, trok mijn moeder, Molly Walsh, me mijn zondagse kleren aan en nam me mee naar Union Square om een foto van me te laten maken, de enige die bestaat uit mijn kindertijd.’

David Baldacci – De val (heel spannend boek vol intriges en morele thema’s, van een veelschrijver)

‘Walter Nash wilde niet bij de begrafenis zijn. Geen mens wilde zijn vader toch begraven, zelfs niet als vader en kind geen nauwe band hadden gehad?’

John Grisham – De weduwe (spannend boek met juridisch thema van een veelschrijver)

‘De cliënten die werden aangetrokken door het eigenaardige advocatenkantoortje op de hoek van Main en Maple namen problemen met zich mee waar Simon schoon genoeg van had.’

Ian McEwan – Wat we kunnen weten (gelaagde roman die zich afspeelt in een toekomstig Engeland dat onder water staat; een klassieke McEwan)

‘Op 20 mei 2119 nam ik de nachtboot vanaf Port Marlborough, zodat ik aan het eind van de middag aankwam op de kleine kade bij Meantwrog-under-Sea die dienst doet als haventje van de Bodleian Snowdonia Library.’

Dan Brown – Het ultieme geheim (ingenieuze thriller over onorthodoxe ideeën over het menselijk bewustzijn. Speelt zich af in Praag. Anders dan Browns vorige Langdon-boeken in de reeks)

‘Ik ben dood, dacht ze. Ze zweefde hoog boven de spitsen van de oude stad. Onder haar glansden de verlichte torens van de Sint-Vituskathedraal op een zee van twinkelende lichtjes.’

David Szalay – Het vlees (winnaar van de Booker Prize 2025)

‘Als hij vijftien is, verhuist hij met zijn moeder naar een nieuwe stad en begint hij op een nieuwe school. Dat is niet makkelijk op die leeftijd – de verhoudingen op school liggen al vast en het kost hem moeite om vrienden te maken.’

Stephen King – Vrees niet (spannend maar ook grappig boek waarnaar dit jaar rijkhalzend werd uitgekeken door de fans)

‘Maart, en het weer is om te huilen. De Straight Circle komt elke werkdag van vier tot vijf uur ’s middags bijeen in de kelder van de Buell Methodist Church.’ 

John Irving – Queen Esther (nooit gedacht, toch gekregen van deze inmiddels 83-jarige auteur. Onderhoudende roman met veel typische Irving-thema’s)

‘A Josiah Winslow was born in Plymouth, Massachusetts, in 1629—his father, Edward Winslow, was a Separatist Puritan who’d traveled on the Mayflower in 1620. Edward’s younger brother John sailed on the Fortune, arriving in Plymouth in 1621.’

Ken Follett – Cirle of Days (historische roman over de bouw van Stonehenge, door een meesterverteller)

‘Seft trudged across the Great Plain, carrying on his back a wickerwork basket containing flints to be traded. He was with his father and two older brothers. He hated all three of them.’

Percival Everett – James (Winnaar van de Pulitzer Prize 2025 en de British Book Award 2025. Hervertelling van de klassieker over Huckleberry Finn van Mark Twain maar dan vanuit het perspectief van de tot slaaf gemaakte Jim)

‘Those little bastards were hiding out there in the tall grass. The moon was not quite full, but bright, and it was behind them, so I could see them as plain as day, though it was deep night. Lightning bugs flashed against the black canvas. I waited at Miss Watson’s kitchen door, rocked a loose step board with my foot, knew she was going to tell me to fix it tomorrow.’

Non-fictie

Janna Coomans – Dievenland. Overleven in de Middeleeuwen (winnaar Libris Geschiedenisprijs 2025)

‘De vrouwen in het Zusters van Orthenklooster in Den Bosch hadden het goed. Ze woonden er sinds de vroege vijftiende eeuw met honderden samen in een groot stenen complex. Ze hadden hun eigen kapel, bejaardentehuis en een poortgebouw.’

Sheila Shitalsing – Waar ik me voor schaam (scherpzinnige autobiografie met licht ironische schrijfstijl over intergenerationale schaamte)

‘Als mijn moeder vertelde over de oorlog, vertelde ze over de hunkering naar roomboter en over fietsen naar Assen op houten banden, en over die keer dat ze zich aan het wassen was bij het kraantje op een uitwijkadres en vanuit het raam witte vlekjes uit de lucht zag vallen: het waren parachutisten die Arnhem kwamen bevrijden.’

Anne-Jet van der Zijl – De zwevende wereld (dubbelbiografie over een jonge Duitse arts die naar een Hollandse handelspost in het mysterieuze en nogal gesloten Japan reist)

‘De vroegste kinderjaren van Philipp Franz von Siebold waren doordrenkt met tranen, de rest van zijn jeugd met oorlog. Die tranen begonnen al op 17 februari 1796, de koude winterdag waarop zijn vader hem meteen na zijn geboorte bij zijn moeder weghaalde om hem ten doop te houden in de eeuwenoude Domkerk van het Zuid-Duitse prinsbisdom Würzburg, slechts een paar kronkelige straatjes van zijn geboortehuis vandaan.’

Christine Brinkgreve – Beladen huis (eerlijke, zeer persoonlijke memoir van een geeïndigd huwelijk)

‘De foto van de begrafenis: ik zie mijzelf daar staan, kan er lang naar kijken, als naar een vreemde. Ben ik dat? Ben ik er wel bij?’

Sander Heijne – De meeste stemmen gelden niet. Waarom de politiek ons blijft teleurstellen (erudiete analyse van de houdbaarheid van onze liberaal- democratische manier van leven)

‘De laatste jaren bekruipt mij steeds vaker het gevoel dat wij ongemerkt onze democratische manier van leven aan het verliezen zijn. Dat we zo in de ban zijn van onze banen, huizen, vakanties, socials, relaties en auto’s dat het ons ontgaat hoe het fundament onder onze vrije samenleving afbrokkelt.’

Sepideh Gholian – The Evin Prison Bakers Club (relatief optimistische autobiografie van een vrouwelijke politiek gevangene in Iran; in 16 recepten)

‘I am not a good baker. All right, I’m not a baker at all. Like a lot of things, I do it without being skilled at it. Like writing. I’ve never been a writer, and I doubt I’ll ever be one. The baking started a little while before my first arrest.’

Doe er je voordeel mee. Zelf hoef ik het nu in mijn Eindejaarsblog niet meer over de boeken van dit jaar te hebben! Win-win. 

Poesjespies

Op 10 december aanstaande wordt de Nobelprijs voor de Vrede uitgereikt aan de winnaar van dit jaar: de Venezolaanse oppositieleider María Corina Machado (1967). Het Zweedse comité lichtte de keuze voor haar toe. “When authoritarians seize power, it is crucial to recognise courageous defenders of freedom who rise and resist”. De dappere Machado, prominente politica en verdediger van de democratie, stond op tegen de president die dictator werd, Nicolas Maduro. Alfred Nobel kan tevreden zijn. Trump was de loser.

Op 5 december, een dag van grappen en grollen omwille van een nooit genomineerde maar vredelievende man die jong & oud al jarenlang verenigt, wordt de FIFA Peace Prize uitgereikt. Dat gebeurt in Washington, tijdens de loting voor het WK Voetbal 2026. Dat wereldkampioenschap zal vorig jaar worden gehouden in de VS, Mexico en Canada. Nederland en Curaçao kwalificeerden zich reeds voor dit toernooi, waaraan meer landen dan ooit meedoen (48). Het gaat mij deze keer niet om het spel. Het gaat om de knikker(s). 

Wie komt er voor de Piesprijs van de FIFA in aanmerking? In publicaties las ik dat het moet gaan om “individuals who have taken exceptional and extraordinary actions for peace.” Dat klinkt mij nogal rekbaar in de oren... Iemand beschreef de nominaties als “people pushing peace”. Wie vindt men de meest gekwalificeerde kandidaat bij de wereldvoetbalbond? Bepaalt voorzitter Infantino dat wellicht in zijn eentje (zoals hij graag en vaak doet)? 

In april 2008 blogde ik voor de eerste keer over de toenmalige president van de FIFA, Sepp Blatter (1936). Mijn liefje en ik reden door Europa op weg naar huis en maakten een stop bij het hoofdkantoor in Zürich, Zwitserland. Niet om naar de man aan de top te zwaaien, die ik toen al corrupt noemde, maar voor de architectuur van het hoofdkantoor dat deels bovengronds is gebouwd. Het werd ontworpen door de Zwitserse architecte Tilla Theus en het lichtontwerp voor buiten was van James Turrell; een Amerikaanse kunstenaar van wie wij een kunstwerk hadden staan in de duinen tegenover ons huis in Kijkduin. Vooral 's avonds is het gebouw, dat A-la-Christo werd ingepakt in een soort (aluminium) doelnet, een bezichtiging waard. 

In mei 2015 blogde ik kritisch over Blatter. Dit schreef ik: ‘Al jarenlang ben ik van mening dat de bezem door die organisatie moet en dat Sepp Blatter moet opstappen. Onder hem werd corruptie geïnstitutionaliseerd. Blatter wenst aanstaande vrijdag te worden herkozen als FIFA-baas. Ik denk dat het hoog tijd is voor een nieuwe start, met een nieuwe persoon aan het roer.’

Blatter werd die vrijdag herkozen als president en kon in principe aan een vijfde termijn beginnen maar trad kort daarop alsnog af onder grote publieke druk vanwege een corruptieschandaal in eigen gelederen. Tien FIFA-directeuren werden gearresteerd. Dat jaar zou Blatter zich zelf schuldig hebben gemaakt aan vervalsing in geschrifte en fraude, bij een deal met UEFA-baas Platini. In 2022 werden beide mannen echter vrijgesproken. De Zwitserse federale strafrechtbank sprak ze vrij omdat werd erkend dat zij een ‘gentlemen's agreement’ hadden gesloten. Het OM legde zich niet bij de uitspraak neer en ging in hoger beroep. Die zaak kwam in maart van dit jaar voor. Blatter en Platini werden wederom vrijgesproken.

Wie alles dacht te hebben gehoord en gezien, liet zich verrassen door Infantino die het wereldpodium betrad. Hij werd in 2016 gekozen, na het gedwongen aftreden van Blatter. Destijds deed hij als nieuwe baas de belofte de voetbalbond eerlijk en transparant te maken. Dat schoon schip maken lukte niet. Zijn basissalaris van twee miljoen euro per jaar deed deze man ooit af als ‘beledigend’. Dat salaris bedraagt inmiddels vier miljoen per jaar. Hij reist de wereld rond in een privéjet en komt voor in de Panama Papers. Hij regeert als de koning van het voetbal, de FIFA zou “monarchistisch” zijn geworden. De Raad en het Congres zouden machteloos zijn gemaakt door de president. Zijn modus operandi zou zijn geworteld “in een systeem van patronage dat ethisch gedrag ontmoedigt” (in recent FairSquare-rapport). 

Er zijn tientallen serieuze boeken geschreven over de duistere zaken van de bond en diens leider(s). De organisatie zou vandaag de dag nog steeds draaien om dubieuze connecties, geheimhouding en het kopen van loyaliteit. FIFA wordt vaak vergeleken met de georganiseerde misdaad. (Ook Trump voelt zich daar uitermate prettig bij...) Zelf verhuisde Infantino naar Doha, wellicht omdat het hem te heet onder de voeten werd op Zwitsers grondgebied. Het fraaie hoofdkantoor is dus al geruime tijd baasloos. 

De FIFA Peace Prize is de kroon op het credo van de organisatie Football Unites the World. De prijs wordt uitgereikt namens de vijf miljard voetballiefhebbers wereldwijd. Dus ook namens mij en dat voelt niet goed. Voetbal moet geen politieke ambities hebben, wat mij betreft. Ik denk dat deze prijs een wereldwijd lachertje wordt. 

De prijs is Infantino’s doekje voor het bloeden voor Donald Trump, die dit jaar dus naast de Nobelprijs voor de Vrede greep. FIFA weet zelf al heel lang hoe dat voelt. In 1956 droeg de voetbalbond voorzitter Jules Rimet voor als kandidaat. Hij overleed voordat de prijs werd uitgereikt. In 1989 deed de bond een tweede poging. De Braziliaanse Belg en voorzitter João Havelange werd voorgedragen als kandidaat. Deze man stond bekend als degene die de corruptie in het voetbal zo ongeveer had uitgevonden. Hij werd niet verkozen. In 2015 kwam de voordracht van Vladimir Poetin. Ter gelegenheid van het WK voetbal in Rusland droeg hij Sepp Blatter voor als kandidaat. Driemaal was geen scheepsrecht. Voor de goede orde: bij de Nobelprijs voor de Vrede moet de nominatie afkomstig zijn van een gerespecteerde persoon die aan veel criteria moet voldoen. Daar ging het al fout, denk ik. 

Infantino moet op enig moment hebben gedacht dat de kans om de Nobelprijs voor de Vrede ooit zelf te krijgen, nihil is. Dus hij draaide de boel om door een eigen vredesprijs in het leven te roepen. Et voilà: de Poesjespiesprijs! 

Illustratie: David Squires

In een column van sportjournalist en auteur Bert Wagendorp in de Volkskrant las ik over de ‘megalomanie in het hoofd van Infantino’. Die grootheidswaanzin moet ongeveer een maand geleden zijn losgebarsten toen de FIFA-baas onverwachts opdook tijdens de Gaza-top in Sharm-El-Sheik. Infantino deed daar de belofte aan Gazanen dat de organisatie alle voetbalvelden opnieuw gaat aanleggen, in elke hoek van het platgebombardeerde land. Wellicht kreeg hij zo de gedachte dat hij en Donald samen vrede brachten in het Midden-Oosten? 

‘Hij moet hebben gedacht: FIFA heeft 211 leden, de Verenigde Naties 193. Dus wie heeft er nu praatjes? Tegen die tijd heeft hij zichzelf vermoedelijk uitgeroepen tot Messias en is hij klaar om de mensheid te redden.’ Aldus Wagendorp. 

Als er iemand is die zich kwalificeert voor de Poesjespies Prijs, is het wel Donald Trump! Met vrouwen ‘by the pussy’ grijpen, toonde hij zijn geschiktheid al. 

Hij is, naar eigen zeggen, de enige in de wereld die acht oorlogen beëindigde in het eerste jaar van zijn (tweede) regeringstermijn. De oorlog tussen Armenië en Azerbeidzjan, de Democratische Republiek Congo en Rwanda, Israël en Iran, India en Pakistan, Thailand en Cambodja, Egypte en Ethiopië, Servië en Kosovo, Israël en Gaza. Zo’n man gun je toch een vredesprijs? Het vredesplan voor Oekraïne telde hij nog even niet mee, bescheiden als hij is... 

Eindelijk-eindelijk is hij dé ultieme kandidaat! Of toch niet? Van al deze ‘oorlogen’ die hij zegt te hebben beëindigd, lijkt er alleen in het jarenlange conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan nu sprake te zijn van een doorbraak. Er moet overigens nog wel blijken of het om duurzame vrede gaat. Tja. 

Ik ben, eerlijk gezegd, benieuwder naar de ceremonie en de vormgeving van de prijs.

Beter door kunst

Meertaligheid - in de stijl van Picasso

Er werd laatst iets interessants vermeld in een artikel in Trouw: mensen die meertalig zijn, hebben 50% minder kans op versnelde cognitieve veroudering. Hoe meer extra talen je spreekt, hoe beter het is voor je brein. Met de genoemde vorm van veroudering worden vooral dementie en andere vormen van cognitieve achteruitgang bedoeld. Met de beheersing van één extra taal naast je moedertaal loop je al minder risico. 

Het onderzoek is gebaseerd op gegevens van meer dan 86.000 mensen uit 27 verschillende Europese landen die tussen 51 en 90 jaar oud zijn. Dit nieuwe onderzoek onderscheidt zich van andere onderzoeken door de grote hoeveelheid deelnemers uit verschillende landen. (Er werd overigens niet getoetst hoe goed men een extra taal daadwerkelijk spreekt.) Eerder werd al onderzoek gedaan naar het verband tussen meertaligheid en geestelijke veroudering. Toen werd aangetoond dat het spreken van meer talen het geheugen verbetert.

Wat ook belangrijk is om te weten, is dat dit onderzoek voornamelijk werd uitgevoerd bij mensen die al cognitieve beperkingen hadden, zoals Alzheimer en Parkinson, in plaats van bij gezonde mensen. ‘De resultaten onderstrepen de beschermende rol van meertaligheid’, aldus de onderzoekers. Ze hopen dat hun onderzoek scholen stimuleert om extra aandacht te geven aan taallessen.

Mijn liefje en ik praten af en toe over cognitieve veroudering, over dementie (een paraplubegrip), de meest voorkomende hersenziekte Alzheimer, over Parkinson en andere cognitieve storingen en beperkingen. Leven met fysieke beperkingen is vaak onaangenaam maar als de beperkingen cognitief van aard zijn, lijkt mij dat een regelrechte nachtmerrie. Autonoom zijn, eigen beslissingen nemen en verantwoordelijk blijven tot de laatste levensdag, is het summum. Maar hoeveel ouderen is dat gegeven?

Dat je op enig moment volledig afhankelijk wordt van een ander, is geen fijn vooruitzicht. Je eigen levenspartner niet meer herkennen, is ronduit doem. Mij lijkt dat nóg erger voor de partner dan voor de zieke. Die heeft er immers niet veel weet meer van, al zijn er af en toe zeker nog lucide momenten. Dat schemergebied lijkt mij eveneens dramatisch. Totdat plots het doek valt: het ene moment maak je nog deel uit van deze wereld, het andere moment ben je compleet ván de wereld. De (levens)kunst is om dat moment voor te zijn. Spanje heeft nu geen wet die vrijwilige beëindiging van een ‘voltooid leven’ toestaat dus die optie is er niet. 

Zelfportret van Frida Kahlo (El sueño, de droom)

Hoe en tot welk punt kun je iemand met cognitieve beperkingen zelf verzorgen als partner? Kun je je zieke Nederlandstalige partner met goed fatsoen in een Spaans verzorgingstehuis plaatsen, is dat moreel verantwoord en is dat dragelijk? Wij zullen nooit remigreren naar Nederland dus wij sterven op Spaans grondgebied - tenzij we samen uit de lucht vallen. 

Euthanasie is hier wel wettelijk toegestaan maar er gelden strenge voorwaarden. Net als in Nederland moet er sprake zijn van een ernstige en uitzichtloze situatie, met ondraaglijk lichamelijk of geestelijk lijden, veroorzaakt door een ongeneeslijke ziekte of chronische aandoening. (Dementie is een chronische aandoening.) Maar wat als je relatief gezond bejaard bent en klaar met leven? Een oudere kan na verloop van jaren gaan lijden aan leven. 

Stellen dat je aan het einde van een mooi en onafhankelijk leven bent en niet geestelijk wenst af te takelen en daarom kiest voor euthanasie, behoort hier en in Nederland dus (nog) niet tot de mogelijkheden. Er stond recent een pleidooi in de Volkskrant van een 87-jarige man. Hij kwam als gezonde bejaarde niet voor euthanasie in aanmerking maar was wel klaar met het leven. ‘Als je dit leest ben ik dood’... Hij stierf in aanwezigheid van twee stervensbuddy’s -als morele steun-, door het eigenhandig slikken van pillen & poeders. Hij hoopt postuum dat de politiek dapper genoeg zal zijn om een ‘Voltooid leven’-wet aan te nemen. 

Een grote meerderheid van de Nederlanders is voorstander van zelfbeschikkingsrecht aan het einde van het leven. Legalisatie van hulp bij zelfdoding onder bejaarden zonder medische indicatie, wordt door velen gewenst. Ook door ons. Zeggen dat het mooi is geweest en daarnaar kunnen handelen, is het streven. Voor de goede orde: de Nederlandse artsenfederatie KNMG is tegen een wet die hulp bij zelfdoding onder ouderen met een voltooid leven mogelijk maakt. 

In 2024 was dementie de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland (meer dan kanker en beroertes). Bij bijna 25% van de totale groep overledenen was Alzheimer de doodsoorzaak. In Nederland zijn nu 209.000 dementiepatiënten (m/v). Onder Spaanse vrouwen was dementie vorig jaar doodsoorzaak nummer 1. In Spanje zouden ruim 900.000 personen (m/v) lijden aan een of andere vorm van dementie; 60 à 70% van hen lijdt aan Alzheimer. Men schat in dat er in 2050 wereldwijd 105 miljoen Alzheimer-patiënten en ruim 25 miljoen Parkinson-patiënten zullen zijn (WHO-data). 

Wij, vrij naar Van Gogh

Wij hebben een speciale uitdrukking voor de eerste symptomen van dementie: als je tandpasta in je haar smeert. Het overkwam de tweede partner van mijn schoonvader. Als rondreizende weduwnaar -in een camper- leerde hij een Duitse vrouw kennen in Spanje. Ze gingen samenwonen in Albir. De verandering begon toen ze achterdochtig en ongedurig werd. De aftakeling zette door toen zij op een ochtend tandpasta in heur haar smeerde. Niet lang daarna werd samenwonen onhoudbaar. De nog tamelijk kwieke 80-plussende mannelijke helft kon niet meer voor zijn vrouw zorgen. Zij werd door haar dochter uiteindelijk naar Duitsland teruggehaald en in een verzorgingstehuis geplaatst. Daar overleed ze.

Terug naar de beschermende rol van meertaligheid. Wij spreken bijna dagelijks drie talen actief: Nederlands (samen thuis en met Nederlandse vrienden), Engels (met buitenlandse vrienden en buren) en Spaans met de rest die met ons wil verkeren en toevallige passanten. Dat leidt af en toe tot verwarrende situaties in het hoofd... Zo weet ik soms bijvoorbeeld wel het Engelse en Spaanse woord voor een voorwerp maar kan dan even niet op het Nederlandse woord komen; en varianten daarop. Cognitieve achteruitgang juist vanwege meertaligheid? Tja.

In Huize Barefoot gebruiken we allebei dagelijks app Duolingo om onze Spaanse taalbeheersing te verbeteren. Vanaf het begin gebruikten we de variant EN-ES, voor Engelssprekenden die Spaans willen leren. Af en toe, voor de afwisseling, doe ik alsof ik Spaanse ben die Engels wenst te leren. Ook leuk. Sinds enkele maanden is er ook een app voor Nederlanders die Spaans willen leren. Die doe ik er bij. En samen doen we dagelijks de puzzel ‘Spelwijze’ van de Volkskrant. Ook daarmee werken we constructief aan het op peil houden van de cognitie. Mijn liefje, meer een Sudoko-liefhebber dan een talenfreak, merkte dat ze in de loop van de tijd beter werd in het bedenken van woorden en woordcombinaties. Gaaf, nietwaar?! 

Het eerdergenoemde wetenschappelijke nieuwtje zette mij ertoe aan voor mijn liefje een meertalig Sinterklaasgedicht te schrijven. De hoofdmoot is in de Nederlandse taal maar alle coupletten zijn doorspekt met Engelse en Spaanse woorden en uitdrukkingen. Ik ben het geheel nog aan het oppoetsen en aanscherpen.  

Onlangs zag ik twee interviews (programma’s Eva en Tijd voor Max) met de Nederlandse wetenschapper Bas Bloem (1967). Ik zag een goedlachse, relaxte kerel zonder academische uitstraling maar met een enthousiast verhaal. Een mensenmens, iemand waar je vertrouwen in hebt als patiënt. Hij was net teruggekeerd uit de Verenigde Staten. Bloem is neuroloog en doet aan het Radboud Universitair Medisch Centrum onderzoek naar de ziekte van Parkinson. Het is zijn droom deze ziekte de wereld uit te helpen.

Parkinson is een degeneratieve ziekte: de zenuwcellen in het lichaam sterven langzaam af. Waarom ze dat doen, is niet bekend. Wel is er een verband met  een te laag dopaminegehalte in het lichaam. Dopamine is een soort boodschapper (neurotransmitter) in de hersenen die zenuwcellen in staat stelt met elkaar te communiceren. Parkinson is ook een progressieve ziekte: een patiënt wordt in de loop van de tijd slechter, niet beter. Dit leidt in eerste instantie tot stoornissen in iemands motoriek. De eerste, zichtbare symptomen zijn traagheid, stijfheid en soms het beven van ledematen. Daarnaast kunnen ook gedrags- en cognitieve problemen ontstaan. In latere stadia is er een verhoogde kans op dementie.

‘Professor Bloem wordt geëerd om zijn baanbrekende werk in het bevorderen van holistisch, persoonsgericht onderzoek & zorg en zijn grote betrokkenheid bij samenwerking en mentorschap, waarmee hij de wereldwijde gemeenschap van onderzoekers op het gebied van de ziekte van Parkinson blijft vormgeven.’ Aldus de website van de Michael J. Fox Foundation. 

In Amerika ontving Bloem een prestigieuze prijs die door die stichting van Fox jaarlijks wordt uitgereikt. Die prijs wordt toegekend aan wetenschappers die belangrijk werk verrichten op het terrein van de ziekte van Parkinson. Acteur Michael J. Fox kreeg de diagnose op 39-jarige leeftijd gesteld. (Meestal begint deze ziekte tussen de leeftijd van 50-60 jaar. Ongeveer 10% van de patiënten is jonger dan 40 jaar.) Fox investeerde de miljoenen die hij als acteur verdiende in een eigen stichting. Sindsdien werd meer dan USD$2,5 miljard opgehaald dat werd geïnvesteerd in onderzoek naar Parkinson. Bloem ontving tijdens het gala de Robert A. Pritzker-prijs met een beurs van €170.000 voor verder onderzoek.

Ik had de naam van deze hoogleraar weleens gehoord maar wist niet waaraan hij precies werkt. Die onwetendheid duurde maar kort. Wat hij in zijn intro vertelde, is dat hij een soort opstanding van Michael J. Fox meemaakte. Vorige week werd het jaarlijkse liefdadigheidsgala in New York georganiseerd. Ter opluistering van dit feest kwam de Amerikaanse gitarist Jackson Browne optreden. De 65-jarige Fox, die in een rolstoel zit en bijna niet meer kan lopen en praten, verscheen op het podium, stond op uit zijn stoel en speelde zijn vingers blauw op zijn electrische gitaar. Een klein wonder ontvouwde zich. 

Hoe? Bij Parkinson-patiënt Fox werkt muziek luisteren en spelen helend, bij twee Nederlandse patiënten in de tv-studio eveneens. Ze worden nooit meer beter maar worden wel beter van kunst! De een maakt collages die over haar (dagelijkse) leven gaan, de ander schildert en beeldhouwt. Tijdens die bezigheden hebben ze minder of geen klachten. Die klachtenvrije situatie duurt voort nadat ze hun kunstzinnige creatie hebben weggelegd of afgerond. 

Bloem, oprichter van ParkinsonNet, een landelijk netwerk van ruim 4.000 gespecialiseerde zorgverleners die multidisciplinaire zorg bieden, is een pionier in zijn onderzoeksveld. Ik begrijp nu het holistische van zijn aanpak. Bij hem gaat het niet alleen om de juiste medicatie maar ook (bijvoorbeeld) om creativiteit en gemeenschap. Deze niet-farmacologische interventies zijn essentiële onderdelen van de therapie. Creativiteit, in de vorm van schilderen, beeldhouwen, muziekspelen e.d., bleek voor menig Parkinson-patiënt niet zo maar een tijdverdrijf. Zelfs het kijken naar kunst heeft al een positieve uitwerking op hen. 

Daarvoor is het nooit te laat!

Weeë wijfheid

Michael Dwyer - AP

Deze blogtitel bedacht ik niet zelf, die leende ik van Emma Curvers (1985), columniste van de Volkskrant. Ik vond het uitdagende alliteratie. Na de recente parlements verkiezingen ontstond reuring onder (sommige) mannen over voorkeursstemmen voor vrouwen en waartoe dat leidt. Haar artikel gaat daarover. 

‘De vrouwenzaak’ ben ik al heel lang toegedaan. Ik noem muzelluf dan ook feminist. Al jarenlang stem ik principieel op een vrouw; ver voordat de actie Stem op een vrouw ontstond. Niet alleen omdat ik van mening ben dat er een groter aantal vrouwelijke politici moet komen in de Tweede Kamer vanuit het oogpunt van gelijkheid, ook vind ik dat meer vrouwen in de politiek een positieve invloed zal hebben op wetgeving en beleid. Marjolein Faber, Femke Boersma, Caroline van der Plas, Mona Keijzer en Dilan Yesilgöz logenstaffen dat idee echter...

Ja, hoe word je feminist? Bij sommige vrouwen zat het er al van jongs af aan in. Al vroeg had ik, als jongste in een meidengezin, een eigen wil. ‘Zelf doen’ bleek mijn lijfspreuk; mijn oudere zussen en mijn moeder mochten mij vaak niet helpen, bij wat dan ook. Op de lagere school zwichtte ik niet toen ik door de handwerkjuf, een eersteklas feeks, werd gedwongen als linkshandige met mijn rechterhand te gaan haken, breien, borduren, punniken, naaien en wat ze nog meer bedacht met dat beperkte brein van haar. Ik verdomde dat eenvoudigweg. Ik had toch ook met mijn linkerhand leren schrijven? Nou dan. Baas in eigen poot! Haar hele vak stond mij overigens tegen. Liever deed ik met de jongens mee bij handenarbeid.

Ik hield mijn poot stijf in deze kwestie en mijn ouders bleken vierkant achter mij te staan. Dat was geen gelopen race met een moeder die vroeger hoofdcoupeuse was in een Overijssels naaiatelier. Kledingmaken was haar lust en (halve) leven en haar breisels waren foutloos. Alsof er een machine aan te pas was gekomen. Dat gen heb ik niet van haar geërfd. 

De handwerkjuf kwam op een avond naar het ouderlijk huis om mijn recalcitrante gedrag aan de kaak te stellen. Ze hoopte op medestanders. Ik lag in pyjama bovenaan de trap stiekem te luisteren naar hoe ‘het gesprek’ zich in de woonkamer ontvouwde. Zij droop af. De daaropvolgende week stapte ik over naar handenarbeid, met toestemming van het hoofd van de school. Om te figuurzagen, solderen, timmeren, gutsen, kleien, klieren enzovoort. Ik bleek een ware freubelaar en paste bovendien prima tussen de jongens. 

Op de foto hiernaast kun je het recalcitrantje er zo, aan haar flaporen, uitlichten. De zachtroze jurk met kanten boord die ik hier draag, is van de hand van mijn moeder. De voorkeur zou spoedig uitgaan naar het dragen van broeken. Dat ik mijn tong uitstak op een klassenfoto, vonden mijn ouders minder geslaagd. 

In het begin van de jaren '70 abonneerde ik mij al op feministische tijdschriften. Zo werd ik mij bewust van maatschappelijke thema’s. Ik las boeken van Anja Meulenbelt, Joke Smit, Germaine Greer, Gloria Steinem, Simone de Beauvoir en andere feministen. Dat was ook de tijd van de flower power en de liefde. Zelf ontdekte ik de vrouwenliefde in die jaren en zocht naar Nederlandse en buitenlandse rolmodellen. Die zoektocht voerde mij onder andere naar het werk van Andreas Burnier, Anna Blaman, Doeschka Meijsing, Audre Lorde en Rita Mae Brown. Al vrij vroeg werd ik eveneens politiek bewust. Nooit van mijn leven stemde ik op een politieke partij ter rechterzijde van het politieke spectrum. 

In het decennium daarna werd ik zelf actief in de Vrouwenbeweging. Ik ging aan de slag als vrijwilliger in het Vrouwenhuis (klussen, bardienst), sloot mij aan bij het team van de (illegale) Vrouwenradio, was medeoprichter van Delft Potterie (geen pottenbakkerscursussen!), deed mee aan illegale plakacties op straat (activistische posters) en acties van Vrouwen tegen Seksueel Geweld.

En daar zit ik nu als vrouw van bovengemiddelde leeftijd. Terugkijkend op vroegere jaren maar ook reflecterend op wat zich nu om ons heen afspeelt. Nog steeds als feminist, dat zweer je volgens mij nooit af. Tenminste, niet uit vrije wil.

Ik verbaasde mij over de reactie van Wimar Bolhuis, een man op plaats 18 van de GL-PvdA-kieslijst die publiekelijk zijn beklag deed over de vrouwen die lager op die lijst stonden dan hij maar met voorkeursstemmen alsnog in de Tweede Kamer terechtkwamen en hem van zijn zetel in de Kamer ‘beroofden’. Alhoewel hij de vier vrouwen hartelijk feliciteerde, ging dat volgens mij niet van harte. 

Wat ik nog het kwalijkst vond, is dat hij suggereerde dat deze vrouwen hem vooral door de Stem op een Vrouw-actie passeerden. Hij ging hiermee geheel voorbij aan het feit dat ieder van hen expertise meebrengt op een specifiek terrein en haar sporen daarin ruimschoots heeft verdiend. Neem Barbara Kathmann (1978). Zij stond op plek 32 maar kreeg meer dan 30.000 voorkeursstemmen (Wimar 5.000) via de zogenaamde ‘Nerd Vote’, een partij-overstijgende campagne die kiezers opriep op een tech-georiënteerde kandidaat te stemmen. Kathmann volgt de ontwikkelingen in de digitale wereld al jaren op de voet en doet wetsvoorstellen waar nodig. Twee jaar op rij werd zij verkozen tot ‘meest digibewuste Kamerlid’. Die mensen hebben we harder nodig dan ooit, met de razendsnelle ontwikkelingen in AI.

Curvers schrijft in haar column onder andere over het feit dat een mannelijke podcastpresentator vreesde dat er met de komst van zoveel vrouwen nu ‘een vrouwenlucht gaat overheersen’ in de Tweede Kamer. Het gaat om Gijs Groeteman. (Dat zal zijn feministische moeder niet waarderen...) Het zijn er in totaal 64, meer dan ooit. Ruim 3,5 miljoen mensen stemden deze keer op een vrouw, bijna 650.000 brachten een strategische stem uit. De verhouding man-vrouw is in de Tweede Kamer nog steeds niet 50-50. 

Nederland zakte in de Global Gender Gap Index van dit jaar met vijftien plaatsen naar een sneue 43ste plek. Ik zocht het rapport op en las dat Nederland net boven Burundi staat en op een plek net onder de Verenigde Staten. Dat zegt van alles!

Begin november stond er een opiniestuk in The New York Times. Daarin werd een transcriptie weergegeven van een podcastgesprek tussen twee conservatieve mediavrouwen. Een van hen is de onder conservatieve Amerikanen zeer populaire columniste en auteur Helen Andrews. Zij zit ter rechterkant van het politieke spectrum en is critica van het feminisme. De titel van haar oorspronkelijke essay dat onderwerp van gesprek was, was ‘Did Women Ruin the Workplace?’. Dat werd door de Times veranderd in het iets genuanceerdere ‘Did Liberal Feminism Ruin the Workplace?’

Andrews pleit voor ‘rechtse genderpolitiek’. De samenleving is volgens haar verregaand ‘gefeminiseerd’. Deze feminisering zou zorgen voor de ‘ineenstorting van instituties’ want vrouwen zijn niet goed in conflictbehandeling en niet ‘op zoek naar de waarheid’. Ze zijn -met uitzondering van Andrews zelf- emotioneel en empathisch. En empathie is ‘toxic’ (giftig). #MeToo werd in haar ogen te woke, universiteitscampussen werden te woke, de Amerikaanse wetgeving was te woke. Op basis van niks stelt Andrews dat wokeness een vrouwelijk fenomeen is en daar hebben ze nu eenmaal een schurfthekel aan in die hoek. Maar... het is gelukkig nog nét niet te laat! Als de VS nu snel die weeë wijfheid uit haar instituties en bedrijven verwijderen, is het tij nog te keren. Het zal niemand verbazen dat dit precies is wat Trump en consorten doen.

We hoeven de Grote Plas niet over te steken om dit soort standpunten te vinden. Wij hebben Joost Eerdmans (JA21)! Hij vindt het streven om in 2026 45-55% vrouwen in topfuncties op ministeries te krijgen ‘woke gekkigheid’. Vorig jaar oktober diende deze politicus een motie in de Tweede Kamer in voor het instellen van een Nationaal Coördinator Wokebestrijding. Als ik het niet met eigen ogen op de website van de Tweede Kamer had gelezen, zou ik hebben gedacht dat het een 1 April-grap is. Gelukkig werd die motie door een grote meerderheid verworpen. 

Vandaag is het Internationale Mannendag. Nederland staat erbij stil, Spanje niet. In Nederland vindt volgens een recente peiling van Ipsos I&O Publiek 37% van de ondervraagde mannen dat het feminisme is ‘doorgeslagen’. (Er wordt nooit gepeild waarop ze dat baseren.) Dit zijn emotionele reacties en daar hebben vrouwen als Curvers en ik empathie voor. 

Twee Samaritanen

Pa Ketut vloog recent van Denpasar (Bali) naar Barcelona om daar aan boord te stappen van het cruiseschip van zijn werkgever. Men voer vervolgens naar de Franse havenstad Marseille om daar een maand in droogdok te gaan. Ketut toonde ons foto’s van zichzelf in de sportschool. Zo’n fase in een droogdok betekent dat het schip uit het water wordt gelicht en wordt geïnspecteerd, gereinigd en eventueel gerepareerd. Dat betekent niet dat werknemers aan boord vakantie hebben. Dat is ook de tijd waarin het interieur van het schip grondig wordt gereinigd. ‘A Big Clean’ noemt hij dat en hij heeft er verstand van! Daarna zal het cruiseschip zonder passagiers (wel met personeel) naar Miami varen en van daaruit gaat het winterprogramma in die regionen starten. 

Ketut verbaasde zich erover hoe weinig zijn twee oudste kids thuis doorbrengen. Zij hebben als pubers een minstens zo druk ‘werkschema’ als pa. Die gasten zijn met van alles en nog wat bezig. Ik zag Yuda met zijn vriendengroep met verlichte t-shirts op een donker pleintje staan. Oefenend voor een volgende schoolvoorstelling. Ik herken onze lange slungel uit duizenden, ook gezien op de rug. Moeder Elsa schafte een airfryer aan (of kreeg er eentje kado) en is daar nu volop mee aan het experimenteren. Elsa was onze kokkie toen wij zelf op Bali woonden. Zij kookt voortreffelijk, traditioneel en met moderne middelen. Ik weet zeker dat de knullen thuiskomen voor de maaltijden van hun ibu!

Ik zat een essay van Peter Giessen (Volkskrant) te lezen over de herdenking van de terroristische aanslagen in Parijs tien jaar geleden. Hij stelde (terecht) dat die daad een aanval was op de waarden van de Verlichting. Giessen was daar destijds correspondent en de aanval vond bij hem om de hoek plaats. Die avond tien jaar geleden vermoordden terroristen (geradicaliseerde moslims) 132 mensen in de Bataclan, op de terrassen in de buurt waar hij woonde. Hij schrijft dat hij toen een existentiële schok ervoer. Deze mannen keurden onze Westerse manier van leven af, inclusief onze ‘heiligste principes’ van democratie, rechtstaat en vrijheid van meningsuiting. Ik zie muzelluf als erfgename van de Verlichting, vooral als verdedigster van de emancipatorische idealen van die beweging. Ik ben er voorstander van het geluk voor zoveel mogelijk mensen te vergroten (in plaats van een kleine groep).

Terwijl ik zat te lezen, vroeg mijn liefje aandacht voor iets dat een van onze Balinese mannetjes zojuist met ons deelde via Whatsapp. Damai stuurde foto’s van zichzelf en vertelde dat hij die ochtend druk was geweest met het distribueren van gratis rijst aan minderbedeelden in hun omgeving. Hij staat op de foto met een paar ontvangers van pakjes rijst. We prezen hem en de actie uitvoerig; appten terug dat wij mensen die goeddoen in onze wereld ‘barmhartige Samaritanen’ noemen. 't Is dat hij zijn helm niet afnam voor de foto, anders had ik deze kleine held een auriool gegeven! En dan die tas met Kerstdecoraties... Hij en de overige gezinsleden zijn hindoe maar hun school is van alle religies. 

Niet veel later appte grote broer Yuda ons ook zijn verhaal. Hij was net zo goed bezig geweest. Iedereen in zijn klas had een collecte gehouden en het opgehaalde geld was aan een lokaal weeshuis geschonken. Hun middelbare school is ook zeer actief op sociaal vlak en zij passen daar als betrokken leerlingen uitermate goed. Het zijn kereltjes met het hart op de juiste plaats, wat ons betreft. Mijn liefje en ik leerden hen al op jonge leeftijd te delen met anderen en compassie te voelen voor mensen die een minder voortvarend leven leiden. Aanvankelijk voelden wij dat vooral voor henzelf, als kids uit een arm gezin dat niet veel kansen had. Daarna zetten wij met elkaar grote stappen voorwaarts op de economische en sociale ladder. Ik kijk met warme gevoelens en met enige trots terug op dat geslaagde ‘ontwikkelingsproject’. 

De huidige president van Indonesië, Prabowo Subianto, startte dit jaar een programma om rijst te verstrekken aan inwoners die weinig tot geen geld hebben. Daarnaast startte hij ook een landelijk maaltijdprogramma op scholen om ondervoeding en groeiachterstand tegen te gaan. Een nobel streven dat alleen maar kan worden toegejuicht. 

Het gratis maaltijdprogramma -budget €3,2 miljard- voorziet volgens het Nationaal  Voedingsagentschap (BGN) dagelijks in maaltijden voor 39 miljoen scholieren, peuters, zwangere vrouwen en jonge moeders. Het doel is om tegen het einde van het jaar 83 miljoen van hen te hebben bereikt. Sinds de start van dit programma raakten ruim 15.000 personen vergiftigd door het eten van die voedselpakketten. De implementatie van het programma was op zijn minst ‘onzorgvuldig’ te noemen, aldus een woordvoerder van een van de betrokken NGOs, Mother & Child Health Movement.  

Prabowo bagatelliseerde de omvang van het probleem. Hij stelde dat van de meer dan 1 miljard geserveerde maaltijden, de vergiftigingsgevallen “slechts 0,0017%” vertegenwoordigden. Een prestatie waarop hij trots zei te zijn. Dat was waar maar hij was niet de geeïgende persoon om dat te zeggen. Hij zei ook dat het programma de aanwezigheid van leerlingen op scholen en hun schoolprestaties verbeterde. Ook dat is -waarschijnlijk- waar maar hij had de kwestie niet op die manier moeten (willen) vergoelijken. Hij werd een straatjeschoonveger. Arrogantie van de macht? 

Critici in het land zeiden dat dit programma was bedoeld als een 'snelle overwinning' voor Prabowo's eerste 100 dagen in functie. Dat pakte averechts uit. De situatie werd een groot probleem voor de president. Mensen in het land zijn boos, er is nu veel negatieve publiciteit voor Prabowo. Maar niet van onze mannetjes. Die spreken respectvol over hun ‘mister president’. 

Uit onderzoek naar de gevallen van voedselvergiftiging bleek dat onjuiste bewaring van de pakketten, slechte hygiëne (E.coli-bacterie) en te late bezorging van gekookte maaltijden vaak de oorzaken waren. Volgend jaar heeft de regering een budget van ruim €5 miljard gereserveerd voor dit programma.

Nu ben ik zelf geen fan van deze voormalige generaal die president werd. Toen hij in zijn nieuwe functie aantrad, gaf ik hem het voordeel van de twijfel. Die twijfel werd groter in de loop van de tijd. Afgelopen maandag (10 november) was het nationale ‘Heroes Day’ in Indonesië. In Bahasa Indonesia klinkt dat leuker: Hari Palawan. Dan worden nieuwe helden en heldinnen van de Indonesische Republiek gekozen en geeërd. 

Indonesië telt inmiddels 237 Nationale Helden, onder wie 18 vrouwen. Een van deze heldinnen waarover mijn liefje en ik het volkomen eens zijn, was Raden Ajeng Kartini (hiernaast afgebeeld). Zij staat bekend als de Indonesische die streed voor vrouwenemancipatie en gendergelijkheid. Ze wilde dat vrouwen dezelfde toegang tot onderwijs kregen als mannen. Een andere heldin was Martha Christina Tiahahu. Deze jonge vrouw uit de Molukken was de dochter van kapitein Paulus Tiahahu. Op 17-jarige leeftijd nam ze de wapens op tegen de Nederlandse koloniale bezetter. Ze motiveerde andere vrouwen om te helpen op het slagveld. Dat zijn twee typen vrouw naar mijn hart: onderwijshervormers en politiek activisten. 

Deze week werd voormalige president en generaal Suharto (1921-2008) door Prabowo aan het Helden-lijstje toegevoegd. Een niet onomstreden keuze. Saillant detail is dat Prabowo de voormalig schoonzoon was van Suharto. Ik moet beamen dat Suharto aan het begin van zijn presidentschap ervoor zorgde dat Indonesië een snelle industrialisatie, economische groei (het BBP groeide met circa 7% per jaar), verbeterd onderwijs en een toename van binnenlands ondernemerschap bereikte. Hij wordt tot op de dag van vandaag ‘de vader van de economische ontwikkeling’ genoemd. Uit een recente peiling blijkt dat 80% van de Indonesiërs vindt dat hij dit heldendom verdient.

Deze nieuwe Nationale Held voerde echter drie decennia lang een ijzeren bewind in het land. Volgens onderzoekers was het leger van Suharto betrokken bij massamoord op onder meer vermeende communisten (1965-1966). Daarbij kwamen tenminste 500.000 Indonesiërs om. Indonesië heeft die moordpartijen nooit onderzocht. 

Zij houden Suharto ook verantwoordelijk voor mensenrechtenschendingen in de provincies Papua en Atjeh en voor de  verdwijningen van critici. Mensenrechten organisaties, waaronder Amnesty International Indonesia, riepen de regering voorafgaand aan heldendag op om de titel van Suharto in te trekken. Hij werd overigens ook beschuldigd van grootschalige corruptie en nepotisme, ten gunste van familie en vrienden. Ik las er bloedstollende boeken over.  

Het protest weerspiegelt de bredere zorgen over het historisch revisionisme dat onder Prabowo zijn intrede deed. De zwarte bladzijden uit de geschiedenis worden witgewassen. Maar daar gaan we onze Samaritaantjes niet mee lastig vallen.

Bye, bye Gruslandia

We zijn terug op het Spaanse honk en kijken terug op een mooi en leuk uitje naar de autonome regio Extremadura. Daar lagen nog niet veel van onze voetstappen maar daarin is nu verandering gekomen. Als de kraanvogels uit het Hoge Noorden niet daar  naartoe zouden zijn gevlogen, had ik deze regio nu niet gekozen als bestemming. 

Het is een van de armere regio’s van Spanje, zeer groot, dunbevolkt en tamelijk ongerept, met veel land, landerijen en landbouw (olijven en druiven, bijvoorbeeld). In grote delen van de regio vind je nog oude steen- en kurkeiken. Daar scharrelen de zwartpootbiggen rond die zich voeden met de eikels van die bomen en uiteindelijk als ‘jamon ibérico de bellota’ op je bord belanden. Wij aten in het eerste hotel het lekkerste bordje ham dat we ooit proefden. Er zijn prachtige (middeleeuwse) steden te bezoeken maar die houden we voor een volgend bezoek: Badajoz, Cáceres, Trujillo en Plasencia blijven voorlopig op het reiswensenlijstje staan. 

Vóór ons vertrek naar Extremadura belde ik met iemand van het klooster van Guadelupe in de provincie Cáceres. Of we, als groep van twee, een kaartje moesten reserveren voor ons geplande bezoek? Dat was niet nodig. Bij aankomst konden we die kopen. We zouden dan tevens een tijdslot ontvangen. Zo verliep het. Vanwege het relatief vroege tijdstip van aankomen, konden we goed parkeren in een dwarsstraat van het dorp. 

Guadelupe telt minder dan 2.200 inwoners (telling van 2021). Het vormde zich rond het 14^de eeuwse klooster van Santa María. Het verhaal gaat dat een herder daar een beeld van de maagd Maria vond langs de rivier de Guadelupe. Voor haar werd ter plekke een altaar opgericht. Dat groeide uit tot een kapel en zij tot de patroonheilige van de regio. Langzaam maar zeker werd Guadelupe een steeds belangrijker pelgrimsoord. De toenmalige Castiliaanse koning droeg een belangrijke zege over de moslims -het was de tijd van de Reconquista- op aan Onze-Lieve-Vrouwe-van-Guadelupe en door dit koninklijke patronaat breidde de faam van deze plek zich verder uit. De kapel werd een kerk en ernaast werd een klooster gebouwd. De Hiëronymieten, een besloten katholieke kluizenaarsorde uit de 14de eeuw met nauwe banden met de toenmalige Spaanse en Portugese vorstenhuizen, namen het klooster in gebruik en zetten de verdere stappen op weg naar een religieus bolwerk. De rest is geschiedenis. Hedentendage is het UNESCO Werelderfgoed. Er kwamen die zaterdagochtend meer toeristen op af dan er bewoners zijn. We hoorden geen enkele andere taal dan Spaans. 

Mijn liefje en ik maakten deel uit van de 11:40-groep, uitsluitend bestaande uit Spanjaarden op leeftijd. Dat schrijft de vrouw die de ouderenkorting op haar entreebewijs in dankbaarheid aanvaardde. De Spaanse gids was een goede vertelster. 

Nog nooit in mijn leven heb ik zo’n indrukwekkend, imposant klooster van binnen gezien. Het kent verschillende bouwstijlen (mudejar, barok, rococo, gotiek), is enorm groot (ruim 1ha) en spreidt een immense rijkdom en creativiteit tentoon. Binnen de muren van het klooster vind je een borduurwerkmuseum, een museum van boeken (grote van 1.700kg per stuk en kleine, zeer rijk versierd) en het museum van beeldende en schilderkunst dat originele werken van El Greco en Goya heeft. Er mocht in het klooster en de kerk niet worden gefotografeerd maar dat zag ik te laat. Toen waren deze foto's al geschoten. Geniet ervan. 

Er is tevens een zaal van de Zeven Sterke Vrouwen (!) en een speciale Mariakamer waar zich de reliekschrijn bevindt. De kamer met die sterke vrouwen uit de Bijbel, Maria, Sara, Esther, Jaél, Deborah, Judith en Ruth, wordt 'Camarín' genoemd; een woord dat ik niet kende. Het blijkt te gaan om een  kleedkamer maar dat klinkt nogal ongebruikelijk voor wat hier is te zien. Het is een grote achthoekige ruimte die blinkt van het goud. Het wordt wel 'het voorportaal van de hemel' genoemd. In de laatstgenoemde vertrekken van het klooster werden we rondgeleid door een Franciscaner monnik. Voor de ingang van het klooster staat een beeld van Franciscus van Assisi (oprichter van deze orde), al had hij niets met het ontstaan van dit klooster te maken. Wel hadden de beide ordes de verering van Maria gemeen. 

In de kleine Mariakamer die je tegemoet straalt, staat een cederhouten beeld van de Zwarte Madonna op een troon. De monnik pakte een zilveren amulet van de maagd in zijn ene hand en een poetsdoek in zijn andere. De eerste vrijwilligers stapten naar voren. Wij bleken de enige atheïste en agnoste te zijn in een menigte diepgelovigen. Zij kusten bijna allen het portret van de maagd, sommige in volledige devotie: met gesloten ogen en zelfs soms een traan. Wij niet. Yakkiebah, zeker niet. (Ik ben net hersteld van corona of griep...) Van dit evenement maakte ik nu eens geen foto. Te intiem, wat mij betreft. 

Over intimiteit gesproken, Extremadura is ook een walhalla voor vogelaars. Er zijn daar circa 300 vogelsoorten te spotten; daarenboven nog eens bijna 200 trekvogels in deze tijd van het jaar. 

Ongeveer 75% van het gebied in deze regio wordt omschreven als Belangrijk Vogelgebied van Spanje. Er is dus altijd wat te zien. Alhoewel wij vooral kwamen voor de migrerende kraanvogels, was er te allen tijde veel reuring in de lucht. We zagen ooievaars op hun nest - alleen of als paar (helaas niet de zwarte), hoorden bijna overal gefluit van zangvogels, zagen grote en kleine ibissen en reigers in bijna elk veld of poeltje dat we voorbij reden, reden onder electriciteitsmasten door waar drie vale gieren zaten uit te rusten van de jacht, zagen een meeuw in het stuwmeer van Alange een te grote vis verorberen. Dagelijks cirkelden arenden, buizerds, valken en gieren boven onze hoofden. De blauwe eksters waren niet op de vingers van vier handen te tellen. 

En wat zagen we veel kraanvogels (grus grus) tijdens dit uitje! Dat kwam vooral omdat we voor hen opstonden en op hen wachtten. Kraanvogels bij zonsopgang het water verlatend, kraanvogels bij zonsondergang naar het water, kraanvogels overdag foerangerend in de recent geoogste rijstvelden, kraanvogels die van veld naar veld vlogen. In grote en kleine groepen. Dat was hun dagschema. Wij volgden dat ritme op de voet. Als je iets wilt zien, moet je wat ondernemen. 

Mijn liefje vond het opvallend dat er zo weinig enthousiasme lijkt te bestaan voor deze vogels bij de inwoners van Extremadura. Toen we vorig jaar naar de lagune van Gallocanta afreisden (autonome regio Aragón) leek bijna het hele leven er in het teken te staan van de grus grus. Hotels en pensions die ernaar waren vernoemd, muurschilderingen van de vogels, bordjes en koffiekopjes met hun afbeelding, boekjes, posters, magneten, beeldhouwwerken in individuele tuinen. Het kon niet op. Als we Extremaduro's nu vroegen naar uitkijkposten of bijzondere velden, leken mensen soms zelfs te schrikken. Er was geen poster of vogelmagneet te vinden. Het drama van de vogelgriep onder migrerende kraanvogels in en rond de lagune is nu onbeschrijflijk groot. Er zouden al meer dan 900 dode dieren zijn geruimd; en je dan te beseffen dat het migratieseizoen nog maar net is begonnen. Tja. 

Op de ochtend van ons vertrek reden we nog één keer naar het veldje waar we ze ontdekten op het laatste adres. Ze stonden er weer, nu dichterbij dan ooit. Joehoe! Ik zag mijn kans schoon. Er waren zelfs jonkies in de groep. Terwijl ik de auto aan de kant van de (smalle) weg parkeerde, het portier zachtjes sloot en met mijn telelens rustig naar de overkant van de weg stapte om te gaan fotograferen, vlogen ze op. Er werd volop getrompettert: de vijand nadert. Ze vlogen op met de ochtendzon op hun grote lichamen. Een mooi gezicht. Het is misschien wel mijn dierbaarste shot van dit uitje. Je vindt het complete fotoalbum hier. Dit was bij nader inzien een toepasselijk afscheid van Gruslandia.

En voor de regelmatige lezer: we stuurden in de afgelopen dagen een paar geluidsopnamen in voor het nieuwe buitenlandproject van 'Vroege Vogels'. Eind 2025/begin 2026 wordt er een nieuw programma gemaakt met alle inzendingen van luisteraars in het buitenland. Dat deed ik in 2023 voor de eerste keer. Er werd enthousiast op de inzendingen van dit jaar gereageerd dus ik vermoed dat het project doorgaat. Wordt vervolgd. 

Wie vertelt, legt vast

Als je van huis wegrijdt, ben je onwetend over wat je later overkomt. Dat gold zeker voor ons deze keer. We reden met goed weer en een lekkere temperatuur weg uit de Costa Blanca, op weg naar de autonome regio Extremadura. Als chauffeur wist ik dat mij een lange route te wachten stond. Wat ik niet wist, is dat we midden in een tornado terechtkwamen na circa 600km te hebben gereden. We waren ongeveer op een uurtje rijden van onze bestemming toen het steeds donkerder en dreigender werd. De lucht kleurde steeds dieper paars. Op enig moment begon het in die donkere wolk te flitsen van jewelste; eerst horizontaal, daarna ook verticaal.

De hemelpoorten openden zich na enkele minuten en de wind wakkerde enorm aan. De auto begon daardoor hevig te schudden. In drie seconden tijd zag ik geen hand meer voor ogen. Er kwam een muur van water op ons af, de ruitenwissers konden het niet aan. De jonge olijfbomen aan de linkerkant van de rijweg werden hevig door elkaar geschud. Ik minderde direct vaart en reed stapvoets naar de rechterkant van de weg. Min of meer op gevoel, ik zag namelijk niets. Dat moest wel met beleid gebeuren want ter rechterzijde van de rijstrook bevond zich een talud. Zo wachtten we het noodweer af, de motor hield ik voor de zekerheid aan en de alarmknipperlichten ook. 

Opgelucht konden we even later de weg vervolgen. Eenmaal aangekomen in het hotel vertelde de receptioniste ons dat het bij hen onderliep in de hal en een boom knalde omver op het buitenterras. Overal in de receptie en centrale hal stonden nog van die gele uitklapbare waarschuwingsborden voor gladde ondergrond op de marmeren vloer. 

Daarna klaarde het snel op. In de plaats Cáceres bleek zich op dat moment een drama af te spelen. Auto’s dreven daar door de straten. De brandweer moest eraan te pas komen maar niemand raakte gewond. In een half uur tijd daalde er 180 liter regenwater per vierkante meter neer! Dat lazen we de volgende dag in ‘el Periodico de Extremadura’. 

Ons eerste hotel was een voormalig kuuroord, op loopafstand van de oevers van het grote stuwmeer van Alange. Deze locatie was ons door een kraanvogeldeskundige aangeraden. Van hieruit konden we deze machtige vogels voor zonsondergang zien overvliegen naar hun overnachtingsplek in het water. Dat bleek te kloppen. We stonden op het geijkte tijdstip goed uitgerust (telefoon en camera’s) te wachten op hun komst. De zonsondergang was die avond kleurrijker dan ooit. Er vlogen honderden kraanvogels over, zij het op grote afstand en op 100 à 200m hoogte. We waren echter diktevreden met het resultaat. We zagen ze! 

De volgende ochtend hoopten we ze te zien vertrekken naar de voedergronden; vooral reeds geoogste rijstvelden in de (verre) omgeving hebben de voorkeur. Die ochtend was nóg beter voor de kijker: ze kwamen lager over en de opkomende zon bescheen hun onderlichamen fraai. 

Voor de luisteraar was die ochtend echter een drama. Vanwege die tornado moesten veel bomen worden gekapt en flink gesnoeid. Mannen met luide kettingzagen vulden de vroege ochtendlucht. Wij hadden ons voorgenomen die ochtend geluidsopnamen te maken voor mijn nieuwe ‘Vroege Vogels’-project maar dat was onmogelijk vanwege de herrie. Ik kon er wel om lachen. Mijn liefje, de geluidsvrouw, ook... 

Ik blijf mij erover verbazen hoe kraanvogels hun lange nekken recht kunnen houden als ze zo lang vliegen. Dat vergt volgens mij een flinke inspanning. Meestal waren het grote groepen kraanvogels, soms kleine(re) plukjes die overvlogen. Als ze nog niet in V-formatie vliegen, is het een getrompetter en geroep van heb ik jou daar. Alsof ze elkaar nog even moeten vinden. Als ze eenmaal in optimale vliegvorm bewegen, neemt het getetter af. Je lijkt dan alleen de koploper en de achterste vogel te horen communiceren. Ik vind dat fascinerend! 

We zijn sowieso blij met elk rondvliegend gevleugeld vriendje, gezien de dramatische toestand van de vogelgriep. Er stond een alarmerend artikel in Trouw over de veldslag die nu in die gelederen woedt. De journalist noemde het ‘een gevleugelde pandemie’. In de nieuwsbrief 'Vogelkijken' stonden hartverscheurende verslagen van zieke vogels in Noord-Duitsland en delen van Frankrijk die moesten achterblijven terwijl de rest van de groep doortrok. In sommige gevallen bleven ook jonkies achter om bij een zieke ouder(e) te blijven. 

Een besmette vogel vertoont al na enkele uren de eerste symptomen en overlijdt meestal binnen drie dagen. De vogels verzwakken enorm en sterven doorgaans door verdrinking omdat ze niet genoeg kracht hebben om hun kop boven water te houden. Het virus tast de ademhalingswegen, het spijsverterings- en zenuwstelsel aan waardoor zieke vogels vaak ongecontroleerde bewegingen gaan maken. Dat is niet om aan te zien.  

Op dag 2 bezochten we overdag hoofdstad Mérida (vroeger ‘Augusta Emerita’ genoemd), een stad met eeuwenoud UNESCO Werelderfgoed in en om het centrum. Bij strakblauwe lucht liepen we over de Romeinse brug, zagen we het Romeinse theater en amfitheater, de tempel van de Romeinse godin Diana en meer van heel dichtbij. Men noemt het ook wel het archeologische ensemble van de stad. Had ik niet willen missen. Overal op het terrein zaten archeologen hun werk te doen. Op de vraag van mijn liefje wat ze precies zochten, zei een van hen 'todo'. Ofwel van alles. Er werd genoteerd, materiaal in genummerde zakjes gedaan en opgeborgen. Serieus werk. Mérida wordt wel 'het Rome van Spanje' genoemd. Al is het een stad met prachtige geschiedenis, ik weet niet of de vergelijking werkelijk opgaat...  

Op de laatste ochtend van ons verblijf in Alange stonden we extra vroeg op. De lucht boven de embalse kleurde mooi maar er waren wolken. Wij waren vroeg, maar de kranen niet. Die kwamen relatief laat over. We hadden ons voorgenomen die ochtend een laatste poging te doen geluidsopnamen te maken van hun passage. Dat ging best goed. Vanwege de kilte en het lange wachten, zaten de vingers van mijn liefje vastgeklonken aan het telefoonscherm. Kasian. Vroege Vogels-redactrice Jasmijn smacht inmiddels naar enkele fatsoenlijk hoorbare bijdragen, vermoed ik. 

Inmiddels zijn we op bestemming 2. Op weg hier naartoe reden we over de campo (binnenland), zoekend naar die grijze lichamen. Eigenlijk is het gekkenwerk. Het personeel van het toeristenbureau in Alange wist ons niet te vertellen waar de kraanvogels zich precies ophouden overdag. Dat is aan biologen, was hun oordeel. 

Toen we op weg waren naar ons tweede hotel vroegen we een jonge kerel van de Guardia Civil waar we de grootste kans hadden foeragerende kraanvogels te zien. Hij pakte de telefoon direct van mijn liefje over en typte een bestemming in in Google Maps. Het resultaat gaf hij aan haar terug. Op die instructies reden we vervolgens door. 

Onderweg zag ik op een bepaald moment veel grijze stenen in een geoogst veld aan de linkerkant van de weg. Je begrijpt het: die stenen waren levende kraanvogels. Joehoe! We parkeerden de auto aan het begin van een boerenpad en liepen voorzichtig richten de grazende dieren. Kraanvogels zijn nogal schuw, ze vliegen op bij het minste of geringste. Zo fotografeerde ik de eerste ‘grullas’ op de grond zichzelf voederend (inclusief jonkies die met hun ouders meevliegen; die zijn niet witgrijs maar bruinig). Mijn liefje maakte nieuwe opnamen.

Morgen wordt ook weer een dag waarop we cultuur en natuur combineren: we gaan de zwarte madonna van Guadelupe en het koninklijke klooster bezichtigen (eveneens UNESCO Werelderfgoed), een plaatselijk geopark bezoeken, een eeuwenoude boom fotograferen en meer vogels op het veld zien in wat wel het epicentrum van migrerende kraanvogels wordt genoemd (provincie Badajoz). Fingers crossed. 

Al verblijven we nu in een leuk hotel (met restaurant) in de buurt van het stuwmeer van Orellana, we staan niet meer vroeg op om ze te zien overvliegen. Het is goed zo. Onze belevenissen kun je ook in beeld volgen in mijn webalbum, getiteld ‘Extremadura 2025’.