De wondere wereld van Cappadocië

Na onze bezoeken aan Istanbul, Gallipoli, Troje (Canakkale), Bursa en Eskişehir zetten we koers naar Ankara, de hoofdstad van Turkije. Daar bevindt zich het interessante museum van Anatolische Beschavingen en het mausoleum van Mustafa Kemal Atatürk, ook wel de ‘Vader van alle Turken’ genoemd. 

Ik denk dat iedere Turk tot op de dag van vandaag trots is op deze man. Onze reisgids Şahin vertelde dat misschien wel 90% van de Turken zijn portret als hun vergrendelscherm heeft. Ik moet bekennen dat zijn levensverhaal mij ook greep. Zijn heldhaftigheid, compassie, zijn visie voor zijn land, zijn daadkracht. De plek van zijn mausoleum maakte indruk op mij, net als het bijbehorende museum. Daar had ik wel iets meer tijd willen doorbrengen. Die dag was er een feestelijke ceremonie. Een bepaalde faculteit van een van de universiteiten van Istanbul bestond 10 jaar en professoren en studenten waren daar om dat te gedenken. We maakten er ook de wisseling van de wacht mee en dat ging er nogal militair aan toe. Er werd hard geschreeuwd en gemarcheerd. Die types wil je 's avonds laat niet tegenkomen in een donkere steeg!  

Het ‘Museum van Anatolische Beschavingen’ -in 1997 in Europa uitgeroepen tot het museum van het jaar- is een rijke bron aan eeuwenoude, goed bewaarde kunst. Het museum bestaat uit chronologisch gescheiden secties: een noordhal met paleolithische vondsten, een westhal uit de neolithische tijd, een zuidhal met voorwerpen uit de vroege bronstijd en een oosthal met voorwerpen uit de Frygische periode (Klein-Azië). Het is verbluffend hoeveel eeuwenoude artefacten puntgaaf zijn opgegraven door archeologen uit binnen- en buitenland. Het pand is een gerestaureerde bazaar en dat draagt zeker bij aan de bijzondere sfeer. Dit museum is een juweel!

Na Ankara gingen we op weg naar Cappadocië, provincie Centraal-Anatolië. (Daar verliet de koude ons en begon het warme weer.) In het Turks spreekt men het uit als Kapadokya. Ik was al licht opgewonden door het woord, laat staan door het landschap. De hoogvlakte van Cappadocië is namelijk wonderlijk en wonderschoon. Het is een surrealistisch en grillig landschap van bergruggen, tufsteenkegels, grotten, valleien en kloven. Die constructies ontstonden miljoenen jaren geleden door een aantal heftige vulkaanuitbarstingen. Dit gebied ligt aan de voet van de uitgedoofde vulkanen Erciyes (bijna 4.000m hoog) en Hasandağ (circa 3.200m hoog). Het gebied werd jarenlang bedolven onder lava en asregens en dit resulteerde in een mix van hard en zacht gesteente. Door erosie ontstonden grillige rotsformaties en vanwege het zachte gesteente was het betrekkelijk eenvoudig kloosters en kerken uit te hakken en ondergrondse steden te bouwen. Eeuwen voor onze jaartelling ontstonden deze ondergrondse steden om te dienen als schuilplaatsen in tijden van gevaar. Dit is UNESCO Werelderfgoed op zijn best! Het is een ongekend fotogeniek landschap. 

Cappadocië is niet alleen interessant vanuit geologisch en etnologisch oogpunt. De pracht van de inrichting van de christelijke heiligdommen is er eveneens ongeëvenaard. Het is een van de belangrijkste voorbeelden van de Byzantijnse kunstperiode na de iconoclastische periode. Men denkt dat de eerste tekenen van monastieke activiteit in Cappadocië teruggaan tot de 4e eeuw toen kleine kluizenaarsgemeenschappen, handelend volgens de leer van de bisschop van Kayseri, begonnen te leven in cellen die uit rotsen waren gehouwen. In latere perioden begonnen ze zich te verenigen in zogenaamde troglodietendorpen zoals Kaymakli dat eveneens in ons reisprogramma zat, als toevluchtsoorden om Arabische invasies te weerstaan. We hadden een geofysicus in ons midden, Marten, die ons veel extra's vertelde over bodemwerking, seismiek en steensoorten. Een leuke kerel die goed kon praten en mensen met zijn toelichtingen wist te vermaken. 

Het Cappadocische monnikendom had zich al stevig gevestigd in de beeldenstormperiode (725-842), zoals blijkt uit de heiligdommen die er zijn te bewonderen, meestal gebeeldhouwde of met tempera beschilderde kruizen. Na 842 werden in Cappadocië vele rotskerken gegraven en rijkelijk versierd met felgekleurde figuratieve schilderkunst. Tot de kerken in de vallei van Göreme behoren onder andere Tokalı Kilise en El Nazar Kilise (10de eeuw), St. Barbara Kilise en Saklı Kilise (11de eeuw), Elmalı Kilise en Karanlık Kilise (eind 12de/begin 13de eeuw). Ik wist niet dat de geschiedenis van Turkije zo rijk is. Zo boeiend.  

Op een zonnige dag met hier en daar een wolk (joehoe!) bezochten we het openluchtmuseum van Göreme nationaal park en de Zelve-vallei. Göreme heeft een groot aantal uit rotsen gehouwen kerken, kloosters en kappellen, met eeuwenoude fresco’s en muurschilderingen. 

Alhoewel we vroeg op pad gingen, was daar al veel volk op de been. Kun je nagaan, hoe het hoogseizoen zal zijn... Dan moet je daar over de hoofden lopen. Vanwege een toiletbezoek bij de ingang miste ik de opmerking van onze gids dat er in de rotskerken die we gingen bezoeken, niet mocht worden gefotografeerd. Dus ik gebruikte mijn camera -zonder flits- zonder schroom. Totdat Pauline mij vertelde dat het niet mocht. Aan deze onwetendheid van mijn kant heb je deze fotocollage te danken. 

De Zelve-vallei is wereldberoemd om zijn zogenaamde 'feeënschoorstenen', tufstenen pilaren met basaltkap. We maakten onder andere een stop bij de Drie Schoonheden, een steenconstructie net buiten de stad Ürgüp (eveneens de wijnstreek van Turkije). Volgens de legende woonden daar een koning en zijn dochter, een schone prinses. Dochterlief werd verliefd op een herder. De koning kon hiermee niet instemmen, hij was te min voor haar. Zij realiseerde zich dat ze haar vader niet zou kunnen overtuigen en besloot er met haar geliefde vandoor te gaan. De verliefden kregen nog een mooi kind ook. Vandaar het getal drie. Op mijn foto zie je de Turkse vlag (een van de talloze grote en kleine die ik zag tijdens deze rondreis) en de vulkaan Erciyes op de achtergrond. 

Voor een aantal medereizigers was Cappadocië vooral de plaats waar ze wilden gaan ballonvaren. Şahin vertelde dat er maandelijks (?) 50.000 toeristen zijn die dit willen maar dat er slechts 5.000 zijn die het mogen. Niet omdat er onvoldoende luchtballonnen zijn maar ondat er strenge regels worden gehanteerd. Er mag niet worden gevaren bij wind van meer dan 10km/uur, niet bij mist en nog wat andere omstandigheden. In het verleden gebeurden er ongelukken en dat wilde de autoriteiten voortaan zo veel mogelijk voorkomen. 

Voor mij was dit uitstapje geen optie. Mijn hoogtevrees is dermate sterk dat ik niet in een mand onder een luchtballon durf te stappen. Velen hebben mij al geprobeerd te overtuigen dat het niet eng is... Als ik ergens zou willen opstijgen, was het wel in Cappadocië! Maar het is een knalrode lijn voor mij. Ik stapte dus niet in maar genoot wel van de ervaring (en de foto’s) van degenen die het wel deden. Voor sommigen werd dit een bijna religieuze ervaring. Ik zag ze zwevend terugkeren aan het ontbijt en die dag bleven ze een wazige blik in hun ogen hebben. Ze voeren op 700m hoogte, beleefden een schitterde zonsopgang boven dit feeërieke landschap. Wel iets om een tikkie jaloers op te zijn! (De bijgevoegde foto is van Belgische Mieke.) 

Die avond scheurden we met oude jeeps naar een hooggelegen terrein om de zon over de grillige pieken te zien zakken. Mijn nieren zaten na deze dodenrit achter mijn oren maar het uitzicht was prachtig. We dronken er een glas bubbels op, zonder alcohol. De ontelbare plastic kurken bleven er als schuldig bewijs achter. Tja.

Dit was deel 2 van mijn drieluik over de recente rondreis door Turkije, een land dat ik tijdens deze reis om vele redenen zeer ben gaan waarderen. Net als de vele vriendelijke Turken die op ons pad kwamen. 

Nog één blog te gaan dus wordt vervolgd.

Merhaba!

Je snapt het al... er kwam geen blog uit mijn vingers tijdens de afgelopen twee weken. Wij gingen op rondreis door Turkije maar jij kon als lezer niet meereizen. Dat lag soms aan de kwaliteit van de lokale internetverbinding maar vaker aan het feit dat er geen ruimte was in mijn hoofd en in het drukke reisprogramma. Om je alsnog medereiziger te maken, plan ik een drieluik achteraf. Dit is deel 1. 

Al typte ik niets in de afgelopen twee weken, het wat een zeer beschrijvenswaardige reis. Turkije is prachtig, de geschiedenis van het gebied en het land is waanzinnig interessant, de natuur uiterst afwisselend en de Turken alleraardigst. Daarbij zou ik het kunnen houden, ware het niet dat ik graag blog over nieuwe reiservaringen. Dit land verdient bovendien aandacht.   

Maar waar te beginnen?! Het samenkomen van de reisgroep op de gloednieuwe luchthaven van Istanbul had wat voeten in de aarde. Als voormalig medebouwer van Heathrows Terminal 5 kon ik de plek wel waarderen. The Magic Starts There... maar niemand leek ons er op te wachten, de reisgids voor de komende twee weken was in geen velden of wegen te bekennen. We zwermden over het vliegveld uit op zoek naar een bekende naam of vlag. Iemand uit de reisgroep (Paulien) was echter zo verstandig het noodnummer van de Nederlandse reisorganisatie te bellen. Daar vertelde iemand haar dat dat we moesten verzamelen bij uitgang 14; dat zou in de reispapieren staan, maar geen van ons reizigers had die info. De gids echter wel. Eenmaal bij die uitgang, stond daar Şahin met een stapel papieren en een Turks vlaggetje in de hand. Hij bleek een alleraardigste, leuke man van middelbare leeftijd. Met een hippe bril en een staartje. Wij werden door hem vakkundig naar de bus geleid waar chauffeur Semih onze koffers en reistassen behendig in de comfortabele bus tilde. 

De reis kon beginnen!

Het welkomsdiner was georganiseerd in een soort wegrestaurant. Mijn pilav (rijst) was koud, er kon kennelijk geen toetje vanaf, er was geen glas bier of wijn te bekennen en van een groepskennismaking was evenmin sprake. Dat gaf mij te denken... Geen sterk begin van deze groepsreis. 

Het hotel in Istanbul bleek een Golden Tulip 5-sterrenhotel (Turkse sterren) in een sneue buitenwijk van de hoofdstad. Ver van alles en nogal desolaat ogend. De dag erna maakten we er een nachtelijke evacuatie mee. Mijn liefje en ik hadden een kamer op de negende verdieping. Op enig moment kwam er een serieuze, lange mededeling in het Turks door de speaker. Het was dus even wachten op de Engelse vertaling. Er was brandalarm en we moesten zo snel mogelijk naar beneden komen, niet met de lift. 

We schoten in de kleren -mijn liefje in lange pyjamabroek en op teenslippers maar wel in winterjas- en liepen gedisciplineerd langs de Exit-trap naar beneden. Het licht haperde op sommige verdiepingen. Soms werden we ingehaald door een jonge man of vrouw maar dat deerde ons niet. Wij hielden ons eigen tempo aan. Het stomme is wel dat we vergaten onze schoudertas met paspoorten, portemonnee met cash en creditcards mee te nemen, maar mijn kleine camera zat in mijn jaszak. Nogal slordig en dom voor ervaren reizigers als wij. Het goede nieuws is dat we nu een foto hebben als bewijs. Bij de receptie duurde het lang voordat het sein ‘brand veilig’ werd gegeven. Tja. Een Aziatische gast had in zijn kamer gerookt en het alarm in werking gezet. De sukkel. Het duurde wel even voordat we die nacht weer in slaap vielen. 

Istanbul is een grote, fascinerende stad op twee continenten: Europa en Azië. Die stad heeft net zoveel inwoners als heel Nederland. Met zijn vele fraaie moskeeën (onder andere de blauwe en de groene), het indrukwekkende paleis van een voormalige sultan (Topkapi Paleis), rivier de Bosporus die dwars er doorheen loopt en de beroemde Galata-brug er overheen; bekend van het interessante boek ‘De brug’ van de Nederlandse auteur Geert Mak. Met de museumkaart in de hand kwamen we overal zonder probleem binnen. We voeren over de rivier, genoten van het Tulpenfestival in de stad; een aantal parken was eerder beplant met duizenden bollen om het festival tot leven te brengen. 

We bezochten de Grote Bazaar waar mijn liefje wollen handschoenen kocht van een Armeens mannetje dat daar een kleine kledingkiosk had. Het was er namelijk berekoud. Daarin hadden we ons danig vergist maar wij waren niet de enigen. Een aantal andere groepsleden kocht er wollen mutsen. De stad ligt weliswaar niet hoog maar als de wind waait, voelt het er ijzig aan. Mijn liefje had te weinig winterkleding bij zich dus we droegen mijn (twee) hoodies om en om. Een zelfbewuste vrouw wil niet elke dag hetzelfde gekleed gaan. Eens een modepopje, altijd een modepopje... De weersomslag kwam op het traject na Ankara. 

Het lijkt mij terecht iets op te merken over de groep waarin we reisden. Jarenlang gingen mijn liefje en ik samen op pad. Nu besloten we weer eens in groepsverband te gaan reizen. (Voor aanvang was mij door mijn wederhelft dringend gevraagd coulant te zijn jegens anderen...) Welnu, de meeste groepsleden waren heel aardig, op een enkeling na. Mijn liefje en ik kregen snel aansluiting bij een deelgroep van gelijkgestemden. 65-plussers die elkaar in verschillende combi’s al ongeveer 50 jaar kenden. Onderhoudende, bereisde mensen met intellect en humor en een grote interesse in geschiedenis en andere culturen. Ze kenden hun klassiekers. Wij bleken bij hen te passen. Het klikte en dat zorgde voor extra reispret. Twee weken later namen we afscheid van elkaar met stevige hugs. Teşekkür ederim! 

Er zat een aantal goede fotografen in deze groep, met goede camera's. Mijn eigen webalbum bevat ruim 1.000 foto’s. Die vind je in de rechterkolom van mijn blog. Je hoeft alleen maar op de omslag te klikken. In mijn vorige blog schreef ik dat ik verwachtte dat Turkije een fotogeniek land is. Dat blijkt zo te zijn. Wow! 

Dit was een selfie-reis. Wij maakten veel foto's van onszelf maar anderen in de groep schoten eveneens plaatjes van ons setje. Regelmatig heel leuke en dierbare. Ook die tref je in het album aan. Met een dergelijk plaatjesboek kun je een heel beeldend (reis)verhaal vertellen. 

We snoepten af en toe van Turkish Delight, kochten chocola met pistachenootjes, trakteerden in de bus, probeerden desserts uit, bestelden en deelden ettelijke overheerlijke mezze-schotels. Dat waren onze favoriete Turkse tapas. Mijn liefje en ik kochten twee prachtige pistachetaartjes bij baklava-juwelier Hafiz Mustafa in de hoofdstad en vergaten ze mee te nemen. Ze bleven achter in de minibar van de hotelkamer. Voor de schoonmaakster, had zij ook een goede dag! Mijn dag begon met een kom Turkse yoghurt, in diverse uitvoeringen. Bij mijn ontbijt had ik graag wat meer vers fruit gegeten maar een beker versgeperst granaatappelsap gedurende de dag maakte dat gemis vaak goed. 

Op mijn verjaardag bezochten we het slagveld en de herdenkingsplek van Gallipoli (Eerste Wereldoorlog) en de oude stad Troje. Niemand in ons reisgezelschap kende de geschiedenis van deze veldslag. Desalniettemin raakte men onder de indruk. Vooral de tekst van Atatürk op een muur bij de vele graven... 'Those heroes that shed their tears and lost their lives, you are now lying in the soil of a friendly country. Therefore, rest in peace [..]'. Later in het hotel in Kusadasi ontmoetten we een groep Australiërs en Nieuw-Zeelanders die naar Turkije reisden voor de herdenking op Anzac Day (vandaag, 25 april). 

We lunchten die dag met de dames en Martin in een leuk restaurant aan de binnenhaven waar mijn liefje het gezelschap trakteerde op een mooi glas wijn. 's Avonds werden Belgische medejarige Gust en ik door de reisorganisatie gefêteerd met een grote chocoladetaart. Een gewaardeerd gebaar. De jarigen bliezen samen de kaarsen uit, iedereen in de groep ontving een stuk taart. 

Alcohol is een ander vermeldeswaardig onderwerp. Zeker in een seculiere staat, zoals de vereerde oprichter Atatürk het oorspronkelijk bedoelde, maar die gaandeweg religieuzer werd. De oude leider zou zich in zijn graf omdraaien... Zijn portret hing nog overal. En overal wapperden vlaggen met zijn portret erop. Aan gevels van individuele huizen, van musea en overheidsgebouwen. Hij wordt nog steeds zeer vereerd door de meeste Turken. En terecht. Wat die ziener allemaal bedacht voor 'zijn' jonge republiek, na de afbrokkeling van het Ottomaanse Rijk en de Turkse onafhankelijkheidsoorlog: afschaffing van het sultanaat, scheiding van kerk en staat, politieke hervormingen (onder andere het opzetten van het eerste parlement en de eerste regering), gelijkheid tussen vrouwen en mannen, onpartijdigheid van de rechterlijke macht, onderwijshervormingen, hooggeletterdheid onder burgers, enz. Zijn zwart-wit portret hangt hier nu als magneet in de keuken.  

Ons eerste hotel in Istanbul bood gasten geen alcoholische drank aan. Dat viel de meeste van ons rauw op het dak. Vakantie zonder glaasje bier of wijn? Onbespreekbaar! Zijn we verwend? Nee hoor, we zijn levensgenieters. Er werd op de eerste avond onderhandeld met de eigenaar van een winkeltje om de hoek over drie flessen Turkse wijn voor €75 maar zo desperaat waren we niet. Daarna zorgde onze seculiere reisleider Şahin ervoor dat we dagelijk naar een locatie gingen waar we een glaasje konden drinken bij onze lunches. Het duurste glas wijn dat wij dronken, kostte €15. Later konden we in alle hotels ’s avond een glaasje drinken bij onze buffetkeuze. Wel tegen de hoofdprijs. Mijn liefje werd overigens ook fan van het lokale bier Efes, in een rondbuikig flesje. 

Şahin was de perfecte reisleider, wat ons betreft: klant- en oplossingsgericht, zeer aimabel en kundig en met een goed gevoel voor humor. Het neemt mij zeer voor iemand in als hij of zij hard om de eigen grappen kan lachen. En dat deed'ie! Als kind groeide hij in Spangen Rotterdam-West op maar keerde met zijn familie naar Turkije terug toen hij 17 jaar oud was. Zijn Nederlands was inmiddels wat stoffig en sterk beïnvloed door Engels; dat leidde soms tot vermakelijke versprekingen. Een aantal van zijn uitspraken raakte gevleugeld: gehakte ballen, gewassen beelden, Ottomaanse rijkdom (Rijk), granaataardappel, waarheidsteller (waarzegger), een man zonder buik is als een huis zonder balkon. En heel veel meer. Dat alles droeg bij aan de uitstekende sfeer in de groep.

We legden duizenden kilometers af tijdens deze rondreis, over uitstekende wegen. Je kunt veel over president Erdoğan zeggen, onder andere dat hij het land heeft volgestort met beton. Overal waar we kwamen of passeerden, werd gebouwd. Flats, ommuurde resorts, bruggen en ontelbare wegen. Prima infrastructuur vanuit een reizigersperspectief. (Dat heb ik weleens slechter meegemaakt in het verleden.) Onze bus denderde ongehinderd voort, als een dieseltrein. Chauffeur Semih was een bestuurder van Verstappen-kaliber. 

Onze laatste dag in Istanbul was eveneens memorabel, vanwege de aardbeving (kracht 6.4). We waren op weg naar de luchthaven van Izmir -we zouden gaan vliegen naar Istanbul- toen deze beving in de Zee van Marmara plaatsvond. Op circa zeven kilometers diepte. Dwars door die zee loopt de Noord-Anatolische breuklijn die in 1999 een beving veroorzaakte met een kracht van 7.6 en destijds veel slachtoffers en schade veroorzaakte in de stad. Men wacht daar al jaren op 'the big one'... Nu was het minder heftig maar voor sommige Nederlandse medereizigers niet minder indrukwekkend. (Er zaten geen Groningers in de groep.) Onze vlucht naar de hoofdstad had slechts vijf minuten vertraging. Inmiddels zijn er ruim 300 naschokken gemeten, slapen mensen er in de openlucht en bestaat schade aan 1.400 gebouwen. Ik weet dat Şahin vanaf vrijdag een Nederlandse groep reizigers vijf dagen in Istanbul zou moeten rondleiden. Geen idee of dat is doorgegaan. 

Dit is dus deel 1 van mijn terugblik op de Turkije-rondreis. De twee volgende blogs zullen gaan over het bezoek aan Cappadocië en over de eeuwenoude opgravingen (begravingen, volgens Şahin) die in het zuiden en zuid-westen van het land werden gedaan. Een reis door de tijd. 

Wordt dus vervolgd.

Zin an!

Mijn liefje en ik gaan binnenkort weer op reis. Die brengt ons naar een, voor ons, nieuwe bestemming: Turkije. We gaan een rondreis maken door dit land, in groepsverband. Deze reis hangt samen met het feit dat ik deze maand 65 jaar wordt. Het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd is voor velen een mijlpaal. Mijn vader bereikte die leeftijd nooit dus ook voor mij heeft het betekenis (al ben ik zelf al 20 jaar ‘jubilada’). Dit is haar verjaardagskado aan mij en zij mag mee. Het was geen verrassing, ik werd betrokken bij de definitieve keuze voor een bestemming. Ze legde veel ideeën aan mij voor maar toen ik eenmaal over dit programma had gelezen, wilde het niet meer uit mijn hoofd. Vooral de grote afwisseling sprak mij aan. Geschiedenis-cultuur-natuur, de perfecte combi. 

Dus we gaan met plezier aan deze rondreis beginnen. Niet wetende dat er enkele weken later een situatie zou ontstaan in het land van Atatürk die de gemoederen flink deed oplaaien! De lang regerende president Erdogan (71) van de AK-Partij liet zijn politieke opponent, de 53-jarige Ekrem İmamoğlu van de CHP en populaire burgemeester van Istanbul, oppakken en gevangen zetten. De Turkse presidentsverkiezing is pas in 2028 maar op deze manier heeft Erdogan alle tijd om zijn snode plannen tot uitvoering te brengen. Hij mag zich volgens de wet niet meer verkiesbaar stellen maar die wet wil hij veranderen en dan is zijn belangrijkste politieke rivaal beter alvast van het toneel. Tja. 

Turkije was vóór deze onverkwikkelijke kwestie al een land met een aangetaste democratie. Er zitten meer politieke tegenstanders en activisten achter de tralies, net als journalisten en auteurs die zich kritisch uitlaten over de president en diens koers voor het land. 

Nu gold dat ook voor andere landen die mijn liefje en ik ooit bezochten: Myanmar (nu rampgebied vanwege aardbevingen), Thailand, Vietnam, Cambodja, Sri Lanka, Rusland, Brunei, Qatar, Indonesië en Marocco. Stuk voor stuk stricte regimes, al zijn er gradaties. Wij waren ons telkens bewust van de situatie in zo'n land maar toch reisden we ernaar af. Omdat we reislustig zijn en andere culturen met eigen ogen wensen te zien en te beleven. En van tamelijk ongebaande paden houden. (Bijna) altijd verlieten we zo’n reisbestemming na weken of maanden met een goed gevoel. Omdat we contact kregen met lokale mensen die de reis extra memorabele maakten. 

De rechterlijke macht is in de loop van Erdogans presidentschap gepolitiseerd en de media zijn gemuilkorfd. Er is een groeiende kloof tussen mensen in de stedelijke en landelijke gebieden; op heel veel fronten. Turkije zit al jarenlang in een financiële en economische crisis; de inflatie was vorig jaar 67%, staat nu op 39% en de koers van de lira is door de İmamoğlu-arrestatie verder gekelderd. De gemiddelde Turk/Turkse kan de eindjes nog maar moeilijk aan elkaar knopen. 

Bovendien heeft het land last van aardbevingen. De bevingen van 2023 (magnitude 7.8) in zuidoost- en midden-Turkije waren een ramp voor de bewoners. Daarbij kwamen meer dan 50.000 mensen om. Veel is nog steeds niet hersteld, honderdduizenden Turken wonen nog in tijdelijke behuizing (containers). Dat waren de dodelijkste bevingen van de voorgaande 100 jaar. Turkije ligt middenin een gebied met breuklijnen en botsende tectonische platen. De Noord-Anatolische breuklijn is de gevaarlijkste en actiefste. Wij gaan een deel van die route doen. 

Dat alles neemt niet weg dat ik veel zin heb om aan deze reis te beginnen. We doen dat in een touring car. Het gebied waar we doorheen trekken, staat bol van de Europese en wereldgeschiedenis, heeft enkele van de prachtigste gebouwen ter wereld, is cultureel aantrekkelijk vanwege zijn andersheid. We gaan door fraaie natuur reizen en ook op culinair vlak valt er veel te genieten. 

We vliegen binnenkort naar Istanbul. Dit is de enige stad ter wereld die op twee continenten ligt: Europa en Azië. De Gouden Hoorn is de natuurlijke haven in het Europese deel, met de Zee van Marmara aan de zuidkant. De Bosporus scheidt de beide continenten. Op de avond van aankomst vindt daar een kennismakingsdiner plaats met de overige leden van de groep.  

De volgende dag brengen we onder andere een bezoek aan het bekendste bouwwerk van de stad, de Hagia Sophia. Het gebouw werd in de zesde eeuw als Byzantijnse kerk gebouwd, werd eeuwen later een Ottomaanse moskee, was daarna een tijd lang een museum en sinds 2020 weer een moskee. 

In diezelfde stad staat ook de enige moskee ter wereld met zes minaretten, de Sultan Ahmet-moskee, ook wel de blauwe moskee genoemd. En we gaan het Topkapi Paleis, residentie van de Ottomaanse sultans, bezichtigen. Van de reisorganisatie ontvangen we ieder een museumkaart zodat we de bezienswaardigheden ook van binnen kunnen bewonderen. Een bezoek aan de majestueuze Süleymaniye moskee ontbreekt niet op dit programma. Als wij in Istanbul zijn, vindt daar ook het Tulpenfestival plaats in de stad. 

We houden rekening met demonstraties en protesten in grote steden. Tijdens voorgaande weekenden waren er in Istanbul honderdduizenden mensen op straat om te protesteren tegen de gang van zaken in de Turkse politiek. Ook in andere steden die op onze route liggen (Bursa, Izmir, Ankara) wordt geprotesteerd. Die massademonstraties willen we zoveel als mogelijk vermijden, al steun ik de reden ervan. 

Op het reisprogramma staan verder een bezoek aan de ruïnes van de stad Troje, waar een replica staat van het beruchte houten paard. Het boek ‘Troje’ van de Britse auteur Stephen Fry, een navertelling van deze Griekse mythe (mèt grappen), gaat mee op reis. We gaan naar schiereiland Gallipoli in de Dardanellen-zeestraat waar zich een indrukwekkend monument en museum bevindt. Hier werd tijdens de Eerste Wereldoorlog hevig gevochten tussen geallieerde troepen enerzijds en de Ottomanen anderzijds. De eerste verhalen over deze bloedige strijd hoorde ik van onze vriendinnen in Sydney. Elk jaar wordt daar op 25 april stilgestaan bij Anzac Day. Tijdens dit acht maanden durende gevecht stierven duizenden Ozzies (8.700) en Kiwis (circa 2.800) op het slagveld van Gallipoli. In totaal vonden meer dan 130.000 soldaten er de dood, waaronder ruim 80.000 Ottomanen. 

We gaan naar hoofdstad Ankara (mausoleum van Atatürk, grondlegger van de moderne staat Turkije), naar Cappadocië (land van de feeënschoorstenen, tufsteenkegels en ondergrondse steden; UNESCO Werelderfgoed), het Göreme-openluchtmuseum (kerken en kloosters in grotten, in een vulkanisch gebied), Konya (dansende Derwisjen, een soort mystieke geestelijken) en Fethiye (prachtige azuurblauwe baaien om te snorkelen, aan de zuidwestkust). 

We bezoeken een aantal heilige steden, het wijngebied Ürgüp (inclusief proeverette), een zoetwatermeer van ongekende kleur, kalksteenterrassen (Pamukkale), delen van de vroegere Zijderoute, de graftombe van de Perzische dichter en mysticus Rumi, de Griekse opgraving Hieropolis en de ruïnes en de bibliotheek van Celsus in Efese; de beroemdste bieb uit de Oudheid. Daar mag een boekenwurm als ik niet ontbreken.

Ook op culinair gebied is Turkije een bezoek waard, wat mij betreft. Veel groenteschotels, veel verse kruiden en specerijen, heerlijke desserts (Turkish Delight). Recent las ik een interessant boek van de Turkse schrijfster Elif Shafak (1971). Daarin trof ik de volgende namen aan van Turkse toetjes: bodem van de kookpot, mond van de mooiste, vrouwennavel, hoerentraktatie, vizier’s vinger. En vergeet aşure niet: de Ark van Noach-pudding. Volgens overlevering is die bedacht door de mensen op de ark, om te vieren dat ze de zondvloed overleefden. Daarmee zou dit het oudste toetje van de wereld zijn. Die wil je toch allemaal proeven?! 

De afgelopen twee weken waren mijn liefje en ik geveld door griep (of een covid-variant). We kregen klachten; eerst zwaar, daarna steeds milder. Op enig moment dacht ik weer op weg naar herstel te zijn totdat ik op een ochtend niets meer proefde en rook. Geen sambal, zwarte peper, oude kaas, citroen, banaan, donkere chocola, bergamotthee en koffie. Niks, noppes. Dat vond ik vervelender dan het gesnotter en de lamlendigheid. Vooral met deze reis voor de deur! Inmiddels keerden mijn smaak en eetlust mondjesmaat terug. 

De laptop gaat mee maar ik weet niet of ik in staat ben (regelmatig) te bloggen. Dat hangt af van de aanwezigheid van sterke wifi. Aan nieuwe ervaringen zal het niet liggen... Ook ga ik weer een webalbum aanmaken. Ik denk dat Turkije een fotogeniek land is en verheug mij daarop als amateur-fotografe.  

De foto in de header van deze blog is van de Nederlandse kunstenares Scarlett Hooft Graafland (1973). Zij nam deze foto, in samenwerking met een stuntman -die dagenlang oefende op een trampoline voor deze sprong- in het Turkse natuurpark Göreme. Sinds 3 april is haar foto-expositie, getiteld ‘Mesmerizing’, te zien in museum Panorama Mesdag (Den Haag).

Ze liepen en liepen

Begin dit jaar werd in Spanje het startschot gegeven voor de viering van 600 jaar gedocumenteerde aanwezigheid van zigeuners (gitanos) op het Iberisch Schiereiland. 2025 werd uitgeroepen tot het ‘Jaar van het zigeunervolk in Spanje’. In 1425 werd een vrijgeleide uitgevaardigd door koning Alfonso V van Aragón, waarin werd verwezen naar een groep mensen onder leiding van ene Juan de Egipto Menor (Jan van Klein-Egypte), die eiste dat zij goed zouden worden verwelkomd en behandeld op hun tocht. Het ging om een groep van 12 à 100 personen. Aanvankelijk werden zij in het Spaans ‘Egyptenaren’ genoemd, ‘egitanos’ waarvan ‘gitanos’ is afgeleid. 

Ik begrijp dat het woord ‘zigeuner’ een verouderd begrip is dat inmiddels door de groep als negatief wordt ervaren. Tegenwoordig spreekt men liever over Rom (enkelvoud) en Roma, voor de gemeenschap. Ik bedacht mij ook dat het omgekeerde woord ‘Amor’ is maar ik vermoed niet dat er veel liefde werd en wordt gevoeld voor deze bevolkingsgroep; waar dan ook. Roma-gemeenschappen worden aanhoudend geconfronteerd met racisme, discriminatie en vervolging. In Spanje leven nu circa 725.000 gitanos. Het is moeilijk om het precieze aantal onder de bevolking te kwantificeren omdat de etnische afkomst niet wordt geregistreerd bij volkstellingen.  

De warme ontvangst van de Roma als pelgrims in Spanje maakte plaats voor marginalisering van deze etnische minderheid. Ze werden ervan beschuldigd zich niet aan te passen aan de sociale normen en werden op het hele schiereiland slecht behandeld. Die afwijzing werd nog erger tijdens het bewind van de katholieke vorsten, die een vervolgingsstrategie startten gericht op hun verdrijving. 

Dit jaar herdenkt (en viert) de ‘Fundación Secretariado Gitano’ (FSG) met allerlei evenementen dat de Spaanse zigeuners en hun cultuur een essentieel onderdeel vormen van het sociale en culturele mozaïek van dit land. Hun bijdragen en inzichten zijn sterk vertegenwoordigd in de kunsten, gastronomie, ambachten, taal en levensbeschouwing. De stichting brengt ook in herinnering dat de geschiedenis van het Romavolk in Spanje is gekenmerkt door eeuwen van vervolging en wantrouwen maar ook door coëxistentie en vermenging. Om die reden wordt dit jubileum gezien als een feest. 

In Madrid is de tentoonstelling ‘600 jaar gedeelde geschiedenis’ te zien. Daarin wordt stilgestaan bij belangrijke momenten in de Roma-historie: hun aankomst op het schiereiland aan het begin van de 15e eeuw, de eerste antizigeuner-maatregelen in Europa door katholieke vorsten in 1499. Ook in de 16^de en 17^de eeuw werden pogingen gedaan om de bewegingsvrijheid en vestiging van zigeuners te beperken. De grote razzia (‘La Gran Redada’), ook wel de Algemene Gevangenneming van Zigeuners genoemd, vond in 1749. Dit was een poging van een minister (markies de Ensanada) onder koning Ferdinand VI om de zigeuners van Spanje uit te roeien. Voor menig Spaanse historicus was dit een geplande genocide. 

Dit ‘project’ bestond uit het apart opsluiten van zigeunermannen en -vrouwen, zodat ze zich niet meer konden voortplanten en zo hun uitsterven werd bewerkstelligd. De zigeuners werden gearresteerd en opgesloten in kastelen en citadellen door het hele land. In sommige steden werden hele wijken ontruimd en door hekken afgezet om gedeporteerden op te sluiten; bijvoorbeeld in Malaga, Cádiz en Cartagena. Uit bewaard gebleven documenten blijkt dat de houding van niet-zigeuners varieerde. Van collaboratie en aanklacht tot verzoeken om genade aan de koning door ‘respectabele’ burgers. Dat geeft aan dat zigeuners een uiteenlopende mate van integratie kenden. 

Ten tijde van de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) hielden Roma zich grotendeels afzijdig. Ze vermeden betrokkenheid, dit was hun oorlog niet. Hun sterke gevoel van staatloosheid en hun afwijzing van het door de Staat opgelegde beleid waren voldoende redenen om deze afstand te rechtvaardigen. Voor degenen uit de Roma-gemeenschap die wel meestreden, trok het anarchistische ideaal (aan Republikeinse zijde) het meest maar er zijn ook gitanos die de andere kant kozen, ter bescherming van hun familie en de christelijke waarden. 

Steeds meer Spaanse oudjes vertellen dat ze, toen ze aan het front waren, probeerden hun status als Rom te verhullen. Deze status was namelijk niet in hun voordeel, gezien de vele vooroordelen die al eeuwenlang over hun volk  bestaan. Het is nog een tamelijk onontgonnen gebied in de Spaanse geschiedenis maar er komen steeds meer details en verhalen boven water.

Wat ikzelf van Roma weet? Niet zo veel... Dat ze oorspronkelijk uit India kwamen en zich lang geleden over het Europese continent verspreidden. Dat ze woonwagenbewoners waren (zijn). Dat Roma en Sinti werden vervolgd door de nazi’s en dat er in Europa tenminste 500.000 mensen van deze etnische groepen werden vermoord. Roma moesten een bruine driehoek dragen. Dat ze in vele landen nog steeds met de nek worden aangekeken. Dat Tomatito een beroemde Spaanse Rom-flamencogitarist is. Mijn liefje en ik zijn in een ver verleden weleens achtervolgd door Rom-vrouwen (met een tak rozemarijn in de hand), vooral in grote steden in Andalusië. Zij wilden onze toekomst voorspellen, wij wilden die liever niet weten. 

Ik ben weliswaar terughoudend wat betreft waarzegsters maar van de muzieksoort van de Roma ben ik al vele jaren fan. De virtuositeit en meeslependheid van hun muziek kan mij bekoren. Django Reinhardt, Tata Mirando, The Gypsy Kings, Rosenberg Trio, Grupo Macarena. Een tijdje geleden keek ik naar een van mijn favoriete tv-programma's Podium Klassiek en zag daar een optreden van de Belgische musicus Tcha Limberger (1977). Hij speelt viool en zingt, heeft zijn eigen orkest en eigen jazz-trio. Hij heeft veel interesse in Hongaarse zigeunermuziek. Deze virtuoos speelde daar zogenaamde zigeuner-jazz met een klassiek tintje. Prachtig!  

Deze relatieve onbekendheid en dit feestjaar waren voor mij redenen genoeg om meer over deze bevolkingsgroep te gaan lezen. Ik legde de hand op enkele interesante boeken, zoals ‘Bury Me Standing: The Gypsies and Their Journey’ en is een non-fictie boek van de bekende Amerikaanse historica Isabel Fonseca. Zij schetst een levendig portret van een mysterieus volk en een verdwijnende cultuur. Fonseca volgde hun uittocht uit India en hun geschiedenis van vervolging: tot slaaf gemaakt door prinsen van het middeleeuwse Roemenië; afgeslacht door de nazi's; met geweld geassimileerd door communistische regimes; uit hun nederzettingen verdreven in Oost-Europa en recenter ook in West-Europa.

En het boek ‘A Gypsy in Auschwitz’ van de Duitse auteur Otto Rosenberg (1927-2001), een autobiografie. De in Berlijn geboren en getogen Otto wordt als 9-jarige met zijn familie gedetineerd en komt op zijn 15^de in vernietigingskamp Auschwitz terecht. Door een sterke wil en veel geluk overleeft hij dit. Op een avond in mei 1944 kreeg een groep van ongeveer 6.000 Roma-mannen en -vrouwen in Auschwitz II-Birkenau, te horen dat ze die nacht in de gaskamers zouden worden vermoord. Ze zaten in het zogenaamde Zigeunerlager. Vervolgens pakten ze alle voorwerpen die ze konden vinden en kwamen in opstand tegen de SS’ers, die zich moesten overgeven. De Roma werden daarna naar andere kampen overgebracht maar dat belette de nazi’s niet ze alsnog te vernietigen. Het treurige lot van dit volk wordt ‘de vergeten Holocaust’ genoemd. In Roma-taal (Romani) wordt deze massamoord ‘Samudaripen’ genoemd. 

Op Netflix staat momenteel een film over dit thema, getiteld ‘Nebel im August’; een Duits-Oostenrijkse productie uit 2016. Het is gebaseerd op een biografisch boek van Robert Domes. Het gaat over het 13-jarige jochie Ernst Lossa dat in 1940 in een sanatorium in Zuid-Duitsland terechtkomt. Hij behoort tot de Jeense minderheid, een rondtrekkend volk. De Jeniërs zijn niet verwant aan Sinti of Roma maar de opa van Lossa werd wel ingeschreven in het zogenaamde 'Zigeunerboek' van de Duitse staat. Dit boefje hoort daar niet maar zijn vader kan hem niet uit dat tehuis ophalen omdat die geen vaste woon- of verblijkfplaats heeft. De directeur van de instelling, een stiekeme maar fanatieke nazi, heeft snode plannen met de kinderen die hij onder zijn hoede heeft. Hij speelt voor rechter. 

De illustratie in de header van deze blog is de officiële vlag van de Roma-gemeenschap (wereldwijd). Het blauw staat voor de lucht, het groen voor de aarde, het rode wagenwiel staat voor hun vertrek uit India en hun weg naar vrijheid. De internationale Roma-dag wordt op 8 april gevierd. Hun volkslied is getiteld ‘Gelem, Gelem’: ik liep en liep.  

Bandeloze Bananenrepubliek

De Nederlandse overheid voorzag het advies voor reizigers naar de Verenigde Staten eerder deze week van een waarschuwing. De Amerikaanse inreisregels zijn aangescherpt en controles zijn strenger geworden. Transgender-personen worden gewaarschuwd dat bij een visumaanvraag alleen ‘male’ of ‘female’ kan worden ingevuld. 

Trump werpt zich hiermee op als bewaker van de biologische realiteit. Hij gaat voor binair, iets anders bestaat niet in zijn wereld. Good guy - bad guy. Loser – winner. Friend – enemy. Strong – weak. Tja. Hij stelde in zijn inauguratiereden dat er voortaan alleen nog maar vrouwen en mannen bestaan. Dit standpunt staat op gespannen voet met de geschiedenis van de mens, met culturele diversiteit en de natuurlijke realiteit. Dit beleid is niet gebaseerd op wetenschappelijk inzicht, historische waarheid of religieuze traditie. Het is politiek opportunisme dat erop is gericht een ​​conservatieve basis aan te spreken met een simplistisch begrip van gender. 

Ik las de aankondiging zelf even na op de website van de Nederlandse overheid. Bent u een lhbtiq+ persoon en wilt u naar de VS reizen? Houd er rekening mee dat wetten en gebruiken in de VS tegenover lhbtiq+ personen kunnen afwijken van die in Nederland. Lees ook de informatie onder Paspoort, Visum of ESTA (Electronic System for Tavel Authorisation) en Rijbewijs. Een aantal staten heeft lokale wetten ingevoerd die negatieve gevolgen kunnen hebben voor lhbtiq+ personen, bijvoorbeeld als het gaat om toegang tot gezondheidszorg. Lees de tips op de pagina ‘Kan ik veilig reizen als lhbtiq+ persoon?’ om risico’s te verkleinen. Lees ook ‘Informatie voor lhbtiq+ personen in de VS’ op de website van de Human Rights Campaign (HRC). Canada, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Denemarken en Finland (gelukkigste land ter wereld) hadden hun reisadviezen al herzien. Ook Frankrijk en België zijn ermee bezig. 

Bij de aanvraag van een visum of ESTA voor Amerika moet worden aangegeven wat iemands geslacht is bij geboorte. Personen met een ‘X’ bij geslacht (non-binair) in hun paspoort krijgen hoogstwaarschijnlijk geen visum meer. Personen met niet overeenkomstige gegevens op hun geboortebewijs en hun paspoort kunnen het eveneens vergeten. Ze komen er niet meer in 'in the land of the Free'... Tja. 

Maar zelfs als iemands inreispapieren in orde zijn, kan het nog misgaan. Vorige week was in kranten te lezen dat de toegang tot het land aan drie Duitse toeristen en een wettige permanente inwoner was geweigerd. Zij werden aangehouden en gedetineerd om te worden teruggestuurd. De green card van nummer 4 werd geblokkeerd. 

Een pril echtpaar, een Amerikaan en zijn echtgenote uit Peru die onlangs terugkeerden van hun huwelijksreis, kreeg problemen. Haar aanvraag voor een zogeheten ‘marriage-based green card’ was al geruime tijd gedaan maar zij wachtte op het document. Toch werd ze gearresteerd door de federale immigratiedienst ICE toen ze op het vliegveld stonden. Zij is nu gedetineerd in een centrum in Louisiana. De Amerikaan in kwestie stemde op Trump en zei daar geen spijt van te hebben. Inmiddels nam hij een advocaat in de arm. Het gaat veel langer duren dan gehoopt om zijn vrouw vrij te krijgen.

Begin maart werd de Palestijnse studentenactivist Mahmoud Khalil, houder van een green card (een verblijfsvergunning voor onbepaalde tijd), gearresteerd in het bijzijn van zijn vrouw, die acht maanden zwanger en Amerikaans staatsburger is. De aanhouding gebeurde in hun huis in een gebouw van de Columbia-universiteit. Ook Khalil wordt vastgehouden in het detentiecentrum in Louisiana. Er is kennelijk geen wettelijke limiet voor hoe lang iemand in ICE-detentie kan worden vastgehouden zonder op de hoogte te worden gesteld van de formele aanklacht. World Gone Crazy? Nou en of!

Wie wil in godsnaam nog naar dit Amerika afreizen? Kabinet-Schoof in Nederland noem ik om duidelijke redenen het afbraakkabinet. (PVV'er Wilders gaf in chocoladeletters aan op X dat hij het genderbeleid van Trump onderschrijft.) Regering Trump II is de XXL-variant hierop! Het is ontluisterend om te zien hoe een tot dan toe democratisch land in twee maanden tijd kan afglijden naar een bananenrepubliek. Dat is tegelijkertijd een waarschuwing aan alle personen die denken dat het niet zo’n vaart loopt als er rechtse leiders met extreme ideeën of politici uit extreem-rechtse hoek aan de macht komen. 

De regering-Trump heeft een algehele aanval op transgender Amerikanen gelanceerd en dreigt hen te criminaliseren, hun toegang tot essentiële medische zorg af te snijden en hen uit het openbare leven te weren. Trumpianen bedreigen ook hun leraren, families en zorgverleners. Hun aanvallen zijn een berekende poging om transgenders uit het burgerleven te verwijderen. Trump tekende een decreet waarin wordt aangekondigd dat alle transgenders uit het leger en het lagere en middelbare onderwijs worden verwijderd.

Een van de eerste decreten die Trump dit jaar tekende, was een verbod voor transgender-vrouwen om deel te nemen aan vrouwensporten. De NCAA-voorzitter verklaarde dat van de 510.000 NCAA-atleten er momenteel minder dan tien transgenders deelnemen aan enigerlei sport. Vooral transvrouwen (bij geboorte man) worden met vijandigheid en geweld geconfronteerd omdat hun bestaan ​​wordt gezien als een afwijzing van mannelijkheid, de basis van patriarchale macht. Zij worden gezien als een belediging voor de mannelijke superioriteit.

Californië is al ruim twee jaar een vrijhaven voor deze vervolgden; de staat noemt zich een Transgender Sanctuary State. Democratisch senator Scott Wiener keurde een wet goed waarmee de transgendergemeenschap expliciet wordt beschermd. “We moeten alles doen wat we kunnen om te voorkomen dat deze president, zijn wetteloze bestuur en zijn wrede, extremistische bondgenoten misbruik maken van gevoelige medische informatie van Californiërs.” Aldus de senator in een recente toespraak. Inmiddels overweegt een groot deel van de transgenders in andere staten van Amerika te verhuizen naar Californië.

Dat je maatschappelijk wordt uitgesloten vanwege iets wezenlijks van jezelf, dat je een toevluchtsoord moet zoeken in je eigen land, is een gotspe. We hebben dat eerder meegemaakt in de geschiedenis en hebben er als mensheid kennelijk niets van geleerd. 

Zelf begrijp ik deze afkeer en haat niet. Wat doen deze mensen hen (ons) aan? Waarom niet leven en laten leven? Volgens onderzoek in eigen gelederen zijn er in de VS ongeveer 1,6 miljoen personen van 13 jaar en ouder die zich identificeren als transgender; van de 340 miljoen bewoners van het land. Het gaat dus om een piepkleine minderheid. Die groep was onderwerp van bijna US$ 215 miljoen aan negatieve advertenties tijdens Trumps verkiezingscampagne van 2024. Waar zijn ze bang voor?!  

Ik wil hier juist een lans breken voor transgenders. Zo’n pretje is het niet als je voelt dat je in het verkeerde lichaam bent geboren. We hebben waarschijnlijk allemaal als kind weleens gedacht dat het leuker was om met autootjes dan met poppen te spelen (en andersom). Dat het leuker was te handarbeiden dan te handwerken. Zelf was ik een jongensachtig meisje en destijds bepaald niet de enige. En wie denkt als volwassene soms niet dat het beter is om man of juist vrouw te zijn? Het is echter van geheel andere orde als je ziek wordt omdat je zit opgesloten in een lichaam dat niet overeenkomt met jouw geest. Dat wordt genderdysforie genoemd (en dit is geen psychische aandoening). Het is het gevolg van een essentiële mismatch. 

Veel mensen met genderdysforie hebben een sterke, blijvende wens om een ​​leven te leiden dat past bij of uitdrukking geeft aan hun genderidentiteit. Ze doen dit door hun uiterlijk en gedrag te veranderen. Sommige personen met genderdysforie, zeker niet allemaal, slikken hormonen. Nog minder van hen willen een operatie om hun genderidentiteit tot uitdrukking te brengen. Die operaties klinken niet alleen eng maar zijn loodzwaar: vaginoplastiek, vaginectomie, penisinversie, penectomie, bilaterale orchidectomie, histerectomie, en meer. Dat doe je niet voor de lol. Dat doe je omdat je ongelukkig bent zoals je bent geboren. Dat doe je omdat je het leven wilt leiden dat goed voelt en bij je past. Types als Trump en zijn incompetente, griezelige mannenbroeders gaan daar niet over. 

Genderdiversiteit en transgenders bestaan al zolang er mensen op deze aardkloot rondlopen. De allereerste transgender ter wereld zou ene Ghurak zijn die circa 300.000 jaar geleden werd geboren in een nomadische stam van jager-verzamelaars. Die persoon zou een vrouwelijk lichaam hebben gehad maar voelde zich man. Hij/Zij ging mee op jacht, deed alles wat mannen van de stam ook deden, corrigeerde stamgenoten als ze als vrouw werd aangesproken.

De eunuchs, priesters van de Oudheid, zijn door sommige geleerden omschreven als transgender-personen of ‘het derde geslacht’. De Griekse mythologie kende de god Hermaphroditus, god van de hermafrodieten. Hij was de zoon van Hermes en Aphrodite, de goden van de mannelijke en de vrouwelijke seksualiteit. Hermaphroditus wordt afgebeeld als een gevleugelde jongeman met zowel mannelijke als vrouwelijke kenmerken: meestal vrouwelijke dijen, borsten en haarstijl en mannelijke geslachtsdelen.

Op het Arabische Schiereiland bestaat de khanith al sinds de zevende eeuw. Dat zijn eveneens mensen van het derde geslacht; doorgaans personen die als man worden geboren maar zich als vrouw identificeren. Het woord functioneert daar vaak als scheldwoord. 

Een bekende klaagzang uit de Middeleeuwen zou komen van een man die beweende dat hij niet als vrouw was geboren. Dat wordt overigens beschouwd als een van de vroegste verslagen van genderdysforie.

Prekoloniale Azteekse en Maya-tradities omarmden genderfluïditeit. Maya-rituelen werden geleid door priesters die zowel mannelijke als vrouwelijke eigenschappen belichaamden. Zij konden verbinding maken met goddelijke krachten en zo werd genderdiversiteit gezien als een heilige manifestatie van kosmische heelheid.  

Inheemse Noord-Amerikaanse stammen kenden zogenaamde Two-Spirit-individuen die hoog in aanzien stonden. Deze individuen, die zowel mannelijke als vrouwelijke eigenschappen belichaamden (bekend als Nádleehé bij de Navajo en Winkte bij de Lakota), werden niet gemarginaliseerd maar vervulden juist gerespecteerde rollen als genezers, bemiddelaars en spirituele leiders. 

Transvrouwen in delen van Azië -die menig toerist weleens is tegengekomen (ladyboys genoemd)- bestaan al duizenden jaren. Indonesië heeft miljoenen personen die zich identificeren als waria (transgender) of wadan (samentrekking van Ewa & Adam). In Bahasa Indonesia worden ze ook wel ‘transpuan’ genoemd, een combinatie van trans en perempuan (vrouw). Priawan is het tegenovergestelde van waria; dat is een man die biologisch gezien vrouw is, ongeacht of men een transitie heeft ondergaan. Mijn liefje en ik spraken ooit met twee van hen. Ze leiden een zwaar leven, bij voorkeur in een gemeenschap van gelijkgestemden om zich te beschermen tegen geweld van buiten. 

Morgen, 31 maart, is het International Transgender Day of Visibility. Geen idee hoeveel Amerikaanse transgenders zich op straat zullen vertonen...

Pubers in problemen

Wij waren hier laatst met vrienden bij vrienden en dat werd een gezellige namiddag en avond. We praatten over dingen die ertoe doen, lachten veelvuldig en aten een driegangenmaaltijd die door de heer des huizes was gekookt. Een van de gespreksonderwerpen had betrekking op een Netflix-serie die vier (van de zes) aanwezigen recent zagen, getiteld ‘Adolescence’. Een Britse productie van vier episodes die veel indruk op ons maakte. (Hier lijkt mij een spoiler alert op zijn plaats!) 

Deze serie wordt in de media om meer dan één aspect geprezen. Er doet een indrukwekkende cast aan mee, met ervaren auteurs die onder andere bekend zijn van ‘The Crown’ en ‘Game of Thrones’. In een praatprogramma op Nederlandse tv werd ook de loftrompet gestoken over de toegepaste filmtechniek. Elke episode werd gefilmd als één doorlopende opname (one shot film). Tijdens het filmen werd er geen moment gestopt. Er werd ook niet geknipt in het eindresultaat. Dat werd mogelijk door het gebruiken van een speciale actiecamera die extreem flexibel in gebruik is. De camera moest tijdens het filmen regelmatig worden overgegeven aan andere cameramensen dus het apparaat moest licht zijn. De camera werd ook een keer bevestigd aan een drone. Dat alles nog steeds doorlopend. Elke episode duurt een uur, voor een uur non-stop filmen had men een week nodig qua planning. 

Mijn liefje en ik waren met name onder de indruk van de manier waarop het thema in beeld werd gebracht. Dit verhaal is niet op een waargebeurde situatie gebaseerd maar de idee erachter komt wel uit de realiteit voort. Een van de schrijvers van de serie stuitte op een verhaal waarin een jonge jongen (adolescent) een jong meisje doodstak. Daarna gebeurde dat nogmaals en nogmaals. Toen gingen de alarmbellen af. Wat was hier aan de hand?! Zo kwamen hij en zijn collega‘s op de 13-jarige Jamie Miller (Owen Cooper, een debuterend acteur) die een leeftijdgenootje van school met messteken om het leven brengt. 

De hoofdpersoon wordt met veel politievertoon van zijn bed gelicht -plast in zijn broek- en meegenomen naar het politiebureau op verdenking van moord op een klasgenootje. Jamie kiest zijn vader als volwassen begeleider (dat moet bij jeugdige delinquenten), hij krijgt een pro deo-advocaat toegewezen en de verhoren beginnen. De verdachte houdt vol dat hij niet de dader is alhoewel je in de eerste episode al verneemt uit CCTV-beelden dat hij wel degelijk schuldig is. De rechercheur, de vader en een team van psychologen vragen zich af wat er gebeurde. Ze komen er maar niet achter, hij blijft 13 maanden in detentie. 

De serie wordt op een bepaald moment zeer indringend. In episode 3 zie je hoe de adolescent door een kinderpsychologe (actrice Erin Doherty speelde de jonge prinses Ann in The Crown) wordt ondervraagd. Het is haar taak om de rechter te adviseren over de cliënt. Zij is de enige die onder de huid van Jamie blijkt te kunnen kruipen. In dat gesprek zet de puber zijn masker af en zien we een woedende adolescent die zijn emoties niet kan bedwingen. Hij toont zich van zijn intimiderendste kant en dan weet de psychologe -en de kijker- genoeg. Ook Jamie realiseert zich wat er is gebeurd... 

Je komt er als kijker langzaam maar zeker achter dat de puber wordt gepest op school. Hij is niet sportief -wat zijn voetbalminnende vader wel genant vindt-, niet sterk, niet erg geliefd op school, heeft weinig vrienden. Hij vindt zichzelf lelijk en dom (dat is hij niet). Het gedode tienermeisje blijkt hem te hebben afgewezen. Thuis zit hij vaak op zijn kamer, zijn ouders hebben geen idee van wat hij daar uitspookt. Hij blijkt heel veel tijd op social media door te brengen, raakt onder invloed van types als Andrew Tate die jongens vertellen dat zij stoer en mannelijk moeten zijn, respect moeten afdwingen bij meisjes, dat meisjes en vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen en als ze niet willen horen, dat ze dan maar moeten voelen. Zo ontspoort menig puberleven... 

De laatste episode van deze miniserie is geheel gewijd aan het gezinsleven. Het is een tamelijk doorsnee, liefdevol arbeidersgezin. Vader heeft echter nooit met moeder gedeeld wat hij zijn zoon zag doen op de video. Zij is tot dan toe onwetend van zijn schuld. In een telefoongesprek tussen zoon en jarige vader (in de auto, op de speaker) hoort zij voor het eerst dat de puber schuld gaat bekennen (de rechtzaak komt eraan). Het verdriet, de stress en het schuldgevoel druipen van het scherm. Het is een zeer goed opgebouwde, emotioneel heftige serie. Al heb ik de plot verklapt, je moet het acteerwerk met eigen ogen gaan zien. Absolute aanrader!   

De Brits-Amerikaanse online influencer Andrew Tate (1986) is een zelfverklaard vrouwenhater. Hij is door de autoriteiten van het Verenigd Koninkrijk bekritiseerd vanwege zijn invloed op de verspreiding van vrouwenhaat online onder jongens en jongemannen. In het VK wordt hij strafrechtelijk vervolgd voor seksueel misbruik. In Roemenië wordt hij verdacht van verkrachting, mensenhandel en witwassen. Desalniettemin zouden hij en zijn broer Tristan toestemming hebben gekregen Roemenië te  verlaten. (Ze zouden met een privé jet naar de Verenigde Staten zijn gevlogen. Tate pronkt graag met zijn rijkdom en status.)

Hij is een exponent van het zogenaamde ‘MRA’ (Men’s Rights Activism). Activisten in deze hoek opereren in de zogenoemde ‘manosphere’, een toxische omgeving waarin mannelijkheid en vrouwenhaat worden gepredikt. Een centraal kenmerk van de MRA-cultuur is dat volgers zijn geobsedeerd door status. Deze fixatie wordt gevoed door de social media-platforms zelf, die draaien om het verbeteren van je sociale status en het projecteren daarvan op anderen. Dat is een groot verschil met socialiseren in de echte wereld, waarin  overmoed vaak ten val komt.

Tate, een voormalig wereldkampioen kickboxen en deelnemer aan Big Brother, heeft meer dan tien miljoen volgers op X. Verschillende social media-platformen, waaronder YouTube, Facebook, Instagram en TikTok, hebben hem verbannen. 

Voor veel sociologen begint en eindigt het gif bij dit soort influencers. Deze mannen zijn dermate dwingend dat ze jonge jongens kunnen radicaliseren die anders goede gastjes zouden zijn gebleven. De kwestie van toenemende vrouwenhaat onder jonge jongens, aangewakkerd door dit soort creepy kerels, is een toenemend probleem. Dat jonge mannen er gevoelig voor zijn, zou voortkomen uit een onvervulde behoefte, een gebrek aan begeleiding, aan eigenwaarde en aan mannen als rolmodel. 

Op dit moment lees ik het boek ‘Careless People. A Cautionary Tale of Power, Greed, and Lost Idealism’ van de Nieuw-Zeelandse Sarah Wynn-Williams (1979). Vanaf 2011 werkte zij zeven jaar voor Facebook (Meta) als Director of Global Public Policy en legde haar memoires over die periode vast. Ze wilde per se voor het bedrijf van Mark Zuckerberg werken omdat ze meende dat het platform de wereld een betere plek kon maken. Ze raakte diep ontgoocheld. 

Facebook veranderde in een wereldwijde macht die verkiezingen beïnvloedde (Trumps campagne in 2016, verkiezing van Duterte in Filipijnen), regimes hielp bij het onderdrukken van de vrijheid van meningsuiting van burgers (Myanmar, Thailand). Om maar helemaal te zwijgen over de vele toezeggingen die het bedrijf deed aan de communistische partijleiders van China. Men ging hierin enorm ver, tegen alle huisregels en regels van fatsoenlijk ondernemen in. Alles om maar meer gebruikers te krijgen. (Facebook wordt tot op vandaag de dag geblokkeerd in China. Dat wordt 'The Great Firewall' genoemd.)

Facebook bestookte tieners die zich schamen voor hun lichaam met schoonheidsproducten en miljoenen dollars kon verdienen met het verzilveren van privégegevens over de ruggen van jonge klanten. Alles ging uiteindelijk om winstmaximalisatie en groei in het aantal gebruikers. Een moreel kompas bleek te ontbreken, met name bij de top van het bedrijf. Wynn-Williams stelt in haar boek onder meer dat Facebook tienermeisjes identificeerde die selfies op hun platforms hadden verwijderd. Hun gegevens werden vervolgens aan bedrijven doorgegeven die de meisjes daarna bestookten met advertenties voor zogenaamd buikspierversterkende thee en schoonheidsproducten. 

Uit het boek komt een beeld naar voren van de kliek rond Zuckerberg als een ‘duivelse sekte die wordt gerund door emotioneel gemankeerde mannenbaby's, seksuele intimideerders en hypocriete narcisten die deugdzaamheid willen uitstralen’. Aldus de recensente van de Britse krant The Guardian.

We spraken die avond met vrienden over onze eigen jeugd. Toen was buitenspelen en ravotten met vriendjes en vriendinnetjes nog heel gewoon. Wij groeiden telefoonloos op. We wisten niet beter. Toch was een van ons van mening dat er weinig verschil was tussen onze tijd en die van de jeugd van nu. Vroeger werd er ook gepest. Dat was wel zo maar vandaag de dag gaat dat 24/7 door op social media. Vroeger werd in kleine kring gepest en hield het op als je van school naar huis ging. Nu staat de smartphone altijd aan en lijkt ontsnappen aan dit soort gedoe onmogelijk. Bovendien, in de echte wereld kan een deuk in je ego worden weggelachen. Online duurt het langer en kan het verwoestend zijn. Dit maakt jonge mensen onzeker en kwetsbaar.  

Onze vrienden Piet & Agnes, bij wie we op bezoek waren, hebben drie kleinkinderen (meisjes). De oudste van 12 jaar zit in de brugklas van de middelbare school en vertelde oma dat jongens in haar klas zich vaak vervelend gedragen. Alle meisjes in de klas hebben er last van. Door de schoolleiding werd een klassensessie georganiseerd. De ene groep met alleen meisjes, de andere met uitsluitend jongens. Ze moesten met elkaar praten over wat er aan de hand is en hoe deze situatie kan worden verbeterd. Kun je nagaan... eerste klas middelbare school!     

Afgelopen weekend vond in Nederland het eerste My First Smartphone Festival plaats in mediamuseum Beeld en Geluid (Hilversum). Er kwamen 1.400 mensen op af, ouders met hun jonge kids. Ouders maken zich druk over de impact van teveel schermtijd op hun kinderen; van concentratieproblemen en bijziendheid tot kromgroeien. Gemiddeld brengen Nederlandse jongeren circa zes uur per dag door op hun mobiele telefoon, waarvan tweeënhalf uur op social media. Dat is net zoveel als een gemiddelde schooldag. Volwassenen doen dat gemiddeld drie uur per dag. Uit onderzoek van I&O Research blijkt dat zes op de tien kinderen in de leeftijd van 11-17 jaar zich ergert aan deze gewoonte van hun ouders. 

Frankrijk, Noorwegen en Australië experimenteren al met het verbieden van smartphones en social media voor kinderen en tieners. Lijkt mij een goed initiatief.

 

Happy?

Dit vind ik een toepasselijk vervolg op mijn vorige blog. Al sinds 2012 verschijnt er jaarlijks een Wereldgeluksrapport; zo ook afgelopen donderdag. Dit onderzoek, uitgevoerd in 147 landen, wordt verricht door onderzoekers van het Wellbeing Research Center van de universiteit van Oxford en het Amerikaanse onderzoeksbureau Gallup; onder auspiciën van de Verenigde Naties.

Dit rapport laat niet alleen zien welk land het gelukkigst is ter wereld. Elk jaar is er daarnaast een thema. Voor het bepalen van het geluksgevoel in een land spelen vier factoren een rol: vertrouwen, verbinding, veiligheid en vrijheid. Het thema van dit jaar is welwillendheid. Daarbij gaat het om de mate van vriendelijkheid, vrijgevigheid en attentie jegens anderen. Nieuw bewijs toont aan dat dit soort daden belangrijke voorspellers zijn van geluk.

Zoals menig jaar op rij wordt de Top 4 van gelukkigste landen gevormd door Scandinavische landen: Finland, Denemarken (inclusief Groenland!), IJsland en Zweden. Deze landen kennen meer sociale zekerheid dan elders het geval is. Finland voert de lijst aan voor de achtste keer op rij. De Finnen geven hun leven dit jaar een 7,7 op een schaal van 0-10. Een land dat een speciaal woord kent voor het fenomeen 'thuis dronken worden, in je eentje, in je ondergoed' moet wel een hoger niveau van geluk hebben bereikt: Kalsarikännit. (Aldus satirisch nieuwsmagazine De Speld.) Het land is echter niet het gelukkigst voor Finnen tot 30 jaar en die van boven 60 jaar. Litouwen en Denemarken gaan met die eer strijken. 

Plek 5 op deze ranglijst wordt ingenomen door Nederland. Nederlanders geven hun leven een score van 7,3. Qua vrijheid zetten Nederlanders zich echter op de 41ste plek. Vrijheid gaat in dit verband over de vraag in hoeverre men tevreden/ontevreden is over de vrijheid om te kunnen leven zoals men wil. 

In de Top 10 van dit jaar staan voor het eerst ook Costa Rica (6) en Mexico (10). Inwoners van deze landen hebben relatief weinig geld en een kortere levensverwachting maar wel een belangrijk sociaal netwerk. Noorwegen (7),  Israël (8) en Luxemburg (9) completeren deze lijst. Israël stond vorig jaar nog op de vijfde plek, net boven Nederland. Qua vrijheid zetten de Israëli zich dit jaar echter op de 87ste plaats. Dat heeft zeker te maken met het verlies van vertrouwen in de politieke integriteit van hun minister-president en zijn regering.

Opvallend is dat de Verenigde Staten, nadat ze vorig jaar voor het eerst uit de Top 20 zakten, niet terugkeren in deze top. Ze staan dit jaar op plaats 24; een historisch dieptepunt. (In 2012 stonden ze nog op plaats 11, gemiddeld op plek 17.) Men wijt het vooral aan het onderlinge sociale wantrouwen en financiële stress. Dit jaar, waarin landen dus voor het eerst werden gerangschikt naar leeftijdscategorie, toont aan dat de Amerikaanse achteruitgang gedeeltelijk is te wijten aan Amerikanen jonger dan 30 jaar. Zij voelen zich met name ongelukkig  met hun leven. 

De VS staan nog wel in de Top 10 voor personen van 60 jaar en ouder (met een score van 7,2). Voor personen jonger dan 30 jaar geldt de 62^ste plek, met een score van 6,3. Ik moest denken aan een column van tv-recensente Angela de Jong. Ze beschrijft een jonge Nederlander die langs het huis van zijn oma loopt en zich bedenkt dat hij zich bij leven nooit zo’n huis zal kunnen veroorloven. Dat is gemis aan vertrouwen in de toekomst, aan leven zoals je zou willen leven. 

Dat speelt in meer Westerse landen. Ook in een land als Canada bijvoorbeeld, liggen de uitkomsten voor mensen van 60 jaar en ouder minstens 50 plaatsen hoger (net als in de VS) dan voor personen jonger dan 30 jaar. Tussen 2006 en 2010 waren jongeren in Noord-Amerika en Australië/Nieuw-Zeeland nog net zo gelukkig als hun oudere landgenoten. Hun levenstevredenheid daalde sindsdien sterk, van 7,4 naar 6,6.

In een groot aantal landen, met name in Centraal- en Oost-Europa, is het echter andersom: jongeren zijn daar gelukkiger dan ouderen maar dat is niet altijd zo geweest. 

Oekraïne staat op de 111de plaats, met een score van 4,6. Oorlog trekt een grote wissel op het gevoel van vertrouwen, verbinding, veiligheid en vrijheid van mensen. Qua vrijheid zetten de bewoners hun gemaltraiteerde land op de 128ste plaats. Nóg slechter scoorde het qua perceptie van corruptie (132ste). De vraag was: is corruptie wijdverbreid in de overheid of niet? En: is corruptie wijdverbreid in bedrijven of niet? Corruptiebestrijding is daar momenteel geen prioriteit. 

De Russische Federatie staat op de 66ste plek van de ranglijst, met een score van 5,9. Russen geven hun land dus net een onvoldoende. Daarentegen denk ik dat Poetin & Co zichzelf een 10 met een griffel geven. Ooit stond het land op de 49ste plaats maar het heeft eerder ook op plek 80 gestaan. Voor wat betreft vrijheid plaatsten de Russen hun land op de 101ste plek. 

Over het algemeen zijn 15 Westerse industrielanden dit jaar minder gelukkig dan ze waren tussen 2005 en 2010. De VS, Canada (nu plaats 18, ooit op 5, gemiddeld op 10) en Zwitserland (nu plaats 13, ooit op 1, gemiddeld op 5) behoren tot de landen met de grootste teruggang in dat gevoel. 

Spanje, het land waarnaar ik emigreerde, staat op de 38ste plaats met een score van 6,4; een magere voldoende. Eerder schreef ik dat Spanjaarden niet per se de lachebekjes van Europa zijn. Zelfs niet nu het land een van de economische groeibriljanten van het continent blijkt te zijn. Wat mij opvalt, is de lage plaats van Spanje op het punt van vrijheid: 88ste. De onvrede komt waarschijnlijk voor uit de werkloosheid onder jongeren en sociale druk van familie, vermoed ik (amateursociologe). Qua verbinding staat het land op de 16de plaats; de hoogste ranking van alle factoren. Ook dat is begrijpelijk, vanwege de hechte familiestructuren. Qua perceptie van corruptie staat het op de 123ste plaats. 

Indonesië, het land waar onze adoptiefamilie woont, staat op de 83ste plaats met een score van 5,6. (Die 83ste plek is de gemiddelde plaats in de afgelopen jaren.) De hoogste plek was ooit 74, de laagste 96. Wat mij opviel is dat Indonesië op plaats 1 staat voor wat betreft vrijgevigheid. De vraag die eraan ten grondslag ligt, was: heeft u afgelopen maand gedoneerd aan een goed doel? Dan verbaast het mij dus niets want we zitten in Ramadan-tijd en iedere goede moslim wordt geacht in die tijd (extra) te doneren aan minderbedeelden.

Van alle landen in het Midden-Oosten scoort Libanon het laagst; het staat op plek 145 met een score van 3,1. De Palestijnse staat (alleen mensen op de Westelijke Jordaanoever) bezet plek 108, met een score van 4,7. De Gazanen konden afgelopen jaar niet worden geïnterviewd, om overduidelijke redenen.

Van alle landen in Zuid-Oost Azië is Myanmar het ongelukkigst. Het staat op de 126ste plek, met een score van 4,3. Van alle landen ter wereld is Afghanistan het ongelukkigst, met een score van 1,3. Het land staat dit jaar op de aller-allerlaatste plaats (147). Dat is al jaren op rij het geval, ook al voor de terugkeer van de Taliban. 

Tot zover de voor mij meest in het oog springende scores.

Dit rapport bevat ook een aantal belangrijke bevindingen over het thema van dit jaar: welwillendheid. Een van de opvallendste conclusies is dat aardig, vrijgevig en attent zijn voor anderen (vice versa) sterkere voorspellers van geluk zijn dan negatieve gebeurtenissen, zoals bijvoorbeeld criminaliteit en economische tegenspoed. Met andere woorden: geloven in de goede wil van mensen om ons heen heeft een grotere impact op ons welzijn dan (bijvoorbeeld) een hoger salaris. Mensen blijken te pessimistisch over de welwillendheid van anderen. We schatten hun vriendelijkheid snel verkeerd in. 

Volgens de onderzoekers hangt ons geluksniveau niet alleen af van hoe behulpzaam onze medemens is, maar ook in welke mate we dénken dat anderen ons te hulp zullen schieten (perceptie). De onderzoekers deden een experiment. In diverse landen liet men in totaal 17.000 portemonnees slingeren. Portemonnees worden doorgaans veel vaker terugbezorgd bij de rechtmatige eigenaar dan gedacht of verwacht. Zo schatten ondervraagde Canadezen dat 23% van de verloren portemonnees weer boven water zou komen. In werkelijkheid was dit meer dan 80%. In Nederland vond circa 70% van de ‘verloren’ portemonnees zijn weg terug naar de eigenaar. Omdat we de vriendelijkheid van anderen onderschatten, kan ons welzijn worden verbeterd door daarover helder te zijn. 

De welwillendheid nam in alle regio’s van de wereld toe tijdens de coronapandemie. Bepaalde groepen hadden meer hulp nodig en anderen reageerden daarop positief. Deze 'welwillendheidsboost' is sindsdien gebleven.  Ondanks een daling in 2023-2024 liggen de welwillendheidsdaden nog steeds ongeveer 10% boven het niveau van vóór de pandemie. 

Welwillendheid heeft ook voordelen voor degenen die zorgen voor en delen met anderen. Dit werkt het best als het motief is om anderen te helpen, in plaats van jezelf goed te voelen, als de handeling vrijwillig is en als het een duidelijk positief effect heeft op de ontvanger.  

Er zijn veel manieren waarop mensen vriendelijk, vrijgevig en attent voor elkaar kunnen zijn. Het beste voorbeeld van samen delen is misschien wel samen aan tafel gaan om te eten. In je eentje eten is niet goed voor iemands welzijn, blijkt uit onderzoek. Mensen die vaak met anderen eten, zijn veel gelukkiger. Het toenemend aantal mensen dat alleen eet, is een van de redenen voor het afnemende welzijn en het geluksgevoel in de Verenigde Staten. In een onderzoek uit 2023 bleek 1 op 4 Amerikanen alleen te eten. Het aantal personen dat de maaltijd deelt, daalde daar in de afgelopen jaren met 50%. 

De mate van welwillendheid heeft ook een diepgaande impact op de politiek van een land. Populisme is grotendeels te wijten aan ongelukkigheid onder burgers. Of het links of rechts populisme is, hangt af van vertrouwen. Mensen die anderen vertrouwen, slaan linksaf, degenen die dat niet doen, slaan rechtsaf. 

Subjectieve ervaringen zoals tevredenheid over het leven en vertrouwen in elkaar spelen een veel grotere rol bij het vormen van waarden en bij stemgedrag dan traditionele ideologieën of klassenstrijd. In Europa en de Verenigde Staten is de afname van geluk en sociaal vertrouwen een belangrijke verklaring voor de toename van politieke polarisatie en stemmen tegen 'het systeem' (de overheid). De daling in levenstevredenheid verklaart de algehele stijging in anti-systeem sentimenten, maar vertrouwen in anderen gaat dan ook een rol spelen. Onder ongelukkige mensen die worden aangetrokken door de extremen van het politieke spectrum, zijn mensen met weinig vertrouwen in de mensheid vaker te vinden aan de uiterst rechterkant, terwijl mensen met veel vertrouwen meer geneigd zijn om aan uiterst linkerzijde te stemmen.

Van 2006-2010 nam de ongelijkheid in geluksgevoel toe in bijna alle regio’s ter wereld, behalve in West-Europa. De grootste toename, met meer dan 50%, vond plaats in Sub-Sahara Afrika, onder alle leeftijdsgroepen. Bewoners van alle landen in die regio gaven hun leven een onvoldoende, variërend van 5,8 tot 2,9. De stroom migranten naar West-Europa zal voorlopig dan ook niet stoppen, is mijn verwachting. 

Ontwikkelingshulp is ook een vorm van welwillendheid, mevrouw Klever. Wordt iedereen gelukkiger en een beter mens van, aan gevers- en ontvangerskant.