Voor onder de kerstboom

Vandaag is de kortste dag van het jaar en het begin van de winter (maar daar hebben we hier aan de Costa Blanca nauwelijks weet van). December is bij uitstek de maand van de boekenlijstjes en boekentips. En van lezend op de bank de Kerstvakantie doorbrengen. Met warme chocolademelk. 

Kranten en tijdschriften met een boekenredactie kijken terug op de werken die ze door het jaar heen recenseerden en kiezen daaruit de beste 50 of 100. Ik ontvang lijstjes van De Volkskrant, NRC, Trouw, The Guardian en Bookbub. Zelf vind ik het jaarlijks ondoenlijk om een boeken TopX samen te stellen. Ik vraag mij af of ze die lijstjes zelf graag maken of dat het van hen wordt verwacht. Menig lezer is die lijstjes beu maar als je nog zoekt naar een geschikt kerstkado zijn ze effectief. 

In de Engelse krant The Guardian deed de boekenredactie het dit jaar anders. Daar vroeg men een groot aantal bekende auteurs wat zij onder de kerstboom zouden willen aantreffen, welke boeken ze zelf met plezier kado zouden doen en waarom. Dat leverde in ieder geval een levendiger lijst op. 

Een van de beste resultaten in de Nederlandse boekenbranche werd dit jaar geboekt door het collectief van uitgevers, schrijvers, boekhandelaren en lezers. De voorgenomen verhoging van de BTW op boeken en andere cultuurvormen (van 9 tot 21%) van kabinet-Schoof werd teruggedraaid. Ook ik ondertekende de online-petitie van de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek die meer dan 100.000 keer werd getekend. Dit kabinet noem ik een afbraakkabinet: alles dat goed loopt of goed is voor het land en voor burgers, wordt de nek omgedraaid of wegbezuinigd. 

Lezen moet juist worden bevorderd in plaats van afgeremd al heb ik zelf geen aanmoediging nodig. Een dag niet gelezen, is een dag niet geleefd. Wie leest, heeft een goed verhaal, aldus de campagne van de Leescoalitie. Dit is een vereniging van tien partijen: Stichting Lezen, KB Nationale Bibliotheek, Stichting CPNB, Vereniging van Openbare Bibliotheken, Nederlands Letterenfonds, De Taalunie, Literatuurmuseum/Kinderboeken museum, Stichting Lezen & Schrijven, De Schoolschrijver en De Schrijverscentrale. Gezamenlijk streven zij ernaar dat elk kind in Nederland in 2025 met een adequaat leesniveau van school komt en dat alle volwassenen geletterd zijn of daarnaar onderweg zijn. 

De man met de zeis was dit jaar ook een vijand. Enkele onvergetelijke schrijvers overleden: Edna O’Brien (haar boek ‘The Country Girls/De buitenmeisjes’ werd in de ban gedaan door de Katholieke Kerk), Tonke Dragt (onder andere ‘Brief voor de koning’), Lisette Lewin (‘Voor bijna alles bang geweest’ en ‘Hart van prikkeldraad’), Paul Aster (‘The New York Trilogy’), Jan Cremer (‘Ik, Jan Cremer’) en wetenschapper Frans de Waal (‘Mama’s laatste knuffel’ en ‘Anders’). Een overlijden is vaak een reden voor hernieuwde belangstelling voor het werk. Alle genoemde boeken kan ik aanbevelen. Goede kerstpresentjes!   

De inmiddels 80-jarige Maarten 't Hart ontving de prestigieuze P.C. Hooftprijs. Zijn eerste twee romans, over het afscheid van een streng calvinistische jeugd en de worsteling met seksualiteit, werden nauwelijks verkocht. De Arbeiderspers, de uitgeverij die hij zijn hele werkzame leven trouw bleef, liet hem weten dat hij zijn derde roman –waarin dezelfde thema’s een rol speelden– maar beter in een la van zijn bureau kon laten liggen. Die roman heette ‘Een vlucht regenwulpen’ (1978) en zou hem in één klap beroemd en rijk maken. Ik was een liefhebber van zijn werk, vond het extra leuk dat hij vaak dieren opvoerde in titels en werk. ('t Hart is bioloog qua opleiding.) 

Het juryrapport stelt dat 't Hart een omvangrijk en kwalitatief indrukwekkend oeuvre opbouwde dat kritisch, schrijnend, liefdevol, spannend, kwetsbaar en geestig is. ‘Zijn meesterschap blijkt met name uit zijn dialogen, hij heeft een uitstekend oor voor hoe mensen met elkaar praten en hij weet als geen ander dat spreektaal gestileerd moet worden, wil die dialoog in een roman tot leven komen.’ In de Volkskrant werd de laureaat recent geïnterviewd. Hij voelt zich vereerd maar hij heeft liever lezers dan een prijs, hoe prestigieus die ook is. Hij vindt het wel leuk in hetzelfde rijtje van illustere Nederlandse auteurs te staan als Simon Vestdijk, een van zijn literaire helden, en als zijn vriend Maarten Biesheuvel. Deze prijs kwam echter te laat in zijn leven. Hij is nu krakkemikkig en schrijft niet meer. ‘Als ik in de spiegel kijk, zie ik een soort gnoom’. De ongebreidelde leeswoede die hij als jochie ontwikkelde, duurt tot op de dag van vandaag. Hij leest een boek per dag. Kom er eens om! 

Rob van Essen (1963) won dit jaar de Libris Literatuurprijs met zijn boek ‘Ik kom hier nog op terug’. Ik kom er niet op terug want ik las het niet uit. Het thema trok mij zeker aan: wat zou je doen als je je leven kon overdoen? Maar zijn schrijfstijl kon mij niet boeien. Dan ben ik geen lezer die koste wat het kost doorgaat. Daar is het leven te kort voor! 

‘Het kleedje voor Hitler’ van historicus Bas von Benda-Beckmann (1976) won dit jaar de Libris Geschiedenisprijs en dat vond ik boeiend van begin tot eind. Von Benda-Beckmann stamt hij uit een Duits-Nederlandse familie. Al vroeg in zijn jeugd raakte hij gefascineerd door de Tweede Wereldoorlog. Toen hij dertien was hoorde hij voor het eerst dat zijn oudtante Luise de weduwe was van Hitlers trouwste generaal, Alfred Jodl. Die werd tijdens het Proces van Neurenberg als oorlogsmisdadiger ter dood veroordeeld. Luise’s jongere zus Tini werd eerst partijlid maar kreeg later een relatie met een half-Joodse arts. Ze raakte bevriend met een van de samenzweerders tegen Hitler. Von Benda-Beckmann ging op zoek naar het naziverleden van zijn grootouders en oudooms en -tantes, die de geschiedenis van zeer dichtbij meemaakten. 

Wat ik ook bijzonder vond, was de publicatie van een vergeten kort verhaal van de Colombiaanse auteur Gabriel García Márquez. Het is getiteld ‘In augustus zien we elkaar’ en kwam tien jaar na zijn overlijden uit. Hij was een van de grootste auteurs van zijn tijd. Márquez leed al onder ernstig geheugenverlies toen hij dit werk schreef. Hij was niet tevreden, wilde dat het verhaal werd vernietigd maar zijn zonen Rodrigo en Gonzales (de erven) besloten anders. Als het mijn pa zou zijn geweest, zou ik in zijn lijn hebben besloten. Dit boek is geen meesterwerk maar wel iets om in de collectie te hebben als liefhebber. 

Laatst kwam een ander apart boek voorbij. Het werd geschreven door psychologe en universitair docente Femke Nijboer, getiteld ‘En ze leefden nog kort en gelukkig’. Nijboer besloot na vele lezingen in het land over (on)gezond leven,  over te gaan tot de guerillatactiek bij het schrijven van het nieuwe boek. Daarin geeft ze tips over hoe je je lichaam het best grondig kunt verpesten. Maar niet vergeten: de ondertitel luidt ‘Het slechtste zelfhulpboek ooit’. (Aan somige lezers moest worden uitgelegd dat het om satire draait...) Ze bouwde een papieren paard van Troje. Tip 1: poets je tanden nooit. Dat zorgt voor slechte mondhygiëne en dat kan dementie en ontstekingen bevorderen. Tip 2: als je snel wilt sterven, drink dan bier in plaats van wijn. Enzovoort. Leuk weetjes in kersttijd! 

Medio dit jaar ontstond ophef onder lezers, recensenten en literatuurcritici van boeken van schrijfster Alice Munro (1931-2024). Munro wordt geprezen als de titaan van het eigentijdse korte verhaal. Haar verhalen zijn doorgaans gebaseerd op intermenselijke relaties. Ze gaan over gewone mensen in kleine steden; vrouwen zijn haar favoriete personages. Ze vond diepe betekenis in de kleine, alledaagse momenten die een leven kunnen maken of breken. Daarom wordt ze ook wel de Canadese Tsjechov genoemd. 

In 2009 won zij de prestigieuze Man Booker International Prize die wordt uitgereikt aan de beste niet-Britse auteur in het Engelse taalgebied van dat jaar. Haar boeken werden in 30 talen vertaald. Bekende werken zijn ‘De beer kwam over de berg’ en ‘Levens van meisjes en vrouwen’. In 2013 ontving zij de Nobelprijs voor de Literatuur. Op haar 80^ste schreef ze haar laatste verhalenbundel. Munro dementeerde al enkele jaren en overleed in mei van dit jaar. 

Haar 58-jarige dochter Andrea Robin Skinner publiceerde in juli een open brief en een essay in de Toronto Star. Daarin schreef ze dat ze als 9-jarige werd misbruikt door haar 50-jarige stiefvader (tweede echtgenoot van Munro). Ze vertelde het haar moeder jaren later, haar stiefvader leefde destijds nog. In 2005 deed ze aangifte bij de politie waarna haar stiefvader bekende. Hij werd veroordeeld tot een voorwaardelijke straf en twee jaar proeftijd. Munro verliet haar echtgenoot niet. 

Skinner schreef haar moeder een brief nadat Munro als auteur medeleven had betuigd met een verhaalpersonage dat seksueel werd misbruikt door haar stiefvader. In werkelijkheid gebeurde dat nooit. Moeder, geconfronteerd met de waarheid over het misbruik, koos ervoor om bij de misbruiker van haar kind te blijven en hem tot zijn dood te beschermen (Fremlin overleed in 2013). Haar dochter bleef in de kou staan en dat leidde tot een breuk in de relatie. 

Monster of mens? De vraag bij veel fans was of ze de boeken van Munro hierna nog wel konden lezen en waarderen. Ook mij als lezer schokte de openbaring. Zij was weliswaar zelf niet de pleger van het misdrijf maar haar dochter van vlees en bloed kon op weinig compassie rekenen. Haar romanfiguren ervoeren meer mededogen. Maar om dan het gehele oeuvre van een goede auteur in de vuilnisbak te kieperen, gaat mij te ver. 

Een boekenblog van Barefoot is niet compleet zonder vogelboek. Ik vond het e-boek van de Brit Simon Barnes, getiteld ‘The Meaning of Birds’, recent in mijn Inbox. Het is een rijk geïllustreerd boek over de geschiedenis van vogels en de relatie met de mens door de jaren heen en op verschillende continenten. Het bestaat uit 15 korte hoofdstukken met prachtige illustraties. Hoe vliegen ze, wat kunnen ze zien, waarom zingen ze en waar leven ze. De auteur stelt “een vogel is de plek waar hij leeft. Hij eet de plek. Hij maakt het geluid van de plek. Het zien van een vogel geeft jou, de waarnemende mens, een begrip van de plek waar je je bevindt. Vogels... definiëren de plek waar ze leven voor de menselijke waarnemer.”  

Dit boek is tegelijkertijd ook het trieste relaas van menselijke consumptie, van milieudegradatie en de weigering om het dierenleven en de natuurlijke wereld meer te respecteren. Dit leidde tot de achteruitgang -in sommige gevallen zelfs uitsterving- van een flink aantal vogelsoorten. Barnes wijst echter ook op de soorten die in verval raakten maar inmiddels in populatiegrootte toenemen en zelfs broedparen vormen. 

Je vindt ook nog wat boekentips in de illustraties. (Die zijn van Leleh Kovacs maar die heb ik bewerkt.) Voor ieder wat wils en allemaal aanraders, wat mij betreft. Een strik er omheen en plezier gegarandeerd. Voor gever èn ontvanger! Als je deze dagen echter groots wilt uitpakken, geef je de allerlaatste e-reader kado. Dan zou ik kiezen voor de Kindle Paperwhite (editie 2024) of de Kobo Libra Colour. E-boeken zijn ook beter voor de natuur. Een Volkskrant-lezer rekende onlangs uit dat van de 58 beste boeken van 2024 die de redactie aanwees, er 49 ook als e-boek zijn te krijgen. Dat scheelt €663,54 op de aanschaf, bijna de helft voordeliger. Dus ook goed voor de portemonnee.

Non-valeurs

Illustratie: RL Oppenheimer

In de aanloop naar de feestdagen, de donkere dagen voor kerst, is het logisch om ook na te denken over mensen voor wie er niets of weinig te vieren valt. Dan kom je al snel bij asielzoekers en migranten. Mensen in nood die moeten worden geholpen. 

In juni van dit jaar kwam groen licht voor een nieuw Europees asiel- en migratiepact dat twee jaar later in werking zal treden. Aan de daarin vastgelegde afspraken dienen alle landen in Europa zich te houden bij de uitvoering van nationaal beleid.

In Nederland wordt deze week met spanning gewacht op de Asielnoodmaatregelenwet, het conceptvoorstel Wet Tweestatusstelsel en de Wet Terugkeer en Vreemdelingenbewaring, van de nieuwe minister van Asiel en Migratie Marjolein Faber. Die gaan aanstaande vrijdag waarschijnlijk worden goedgekeurd door de leden van de Ministerraad. Asielvergunningen voor onbepaalde tijd worden geschrapt. Tijdelijke asielvergunningen worden voortaan eens per drie jaar herzien (nu vijf jaar). Voor sommige asielzoekers wordt het lastiger om familieleden te laten nareizen. Eerder lieten de Raad van State en de Raad voor de Rechtspraak al weten dat de voorliggende voorstellen niet rechtstatelijk en uitvoerbaar zijn. Het zou leiden tot rechtsongelijkheid en het verder vastlopen van de asielprocedure in Nederland. Wilders liet weten geen wijzigingen in de wetsteksten meer te dulden. Dan moet het kabinet maar vallen... Tja. 

In grote lijnen voeren Spanje en Nederland twee heel verschillende koersen. Vorige maand was in alle binnen- en buitenlandse kranten te lezen dat Spanje via een generaal pardon het verblijf van 1 miljoen migranten gaat versoepelen. Het pakket aan maatregelen gaat over zes maanden in. Het houdt onder andere in dat mensen die nu illegaal in het land verblijven, gemakkelijker een verblijfsvergunning kunnen verkrijgen. Dit grote, vergrijzende land heeft veel behoefte aan personeel in de landbouw, de zorg en de horeca. (Daarin is het gelijk aan kikkerland-Nederland.) De gedachte hierachter is simpel: als er meer mensen legaal in Spanje gaan werken, komt dat de economie ten goede. Meer werknemers gaan belasting betalen en leveren daarmee een bijdrage aan de Spaanse verzorgingsstaat.

Het doel van de huidige (socialistische) regering is om deze mensen een mogelijkheid te bieden op een leven met volledige rechten en plichten. Het is niet alleen de regering die positief staat tegenover een generaal pardon: meer dan 600.000 Spanjaarden zetten hun handtekening onder een burgerinitiatief dat daarvoor pleit. De leider van de radicaal rechtse partij Vox gooide premier Sánchez voor de voeten dat hij en zijn kliek aansturen op ‘een invasie van migranten’. 

Waar hebben we dat eerder gehoord? 

Jawel, Geert Wilders nam in dezelfde context ooit het woord ‘tsunami’ in de mond. Alt-right brothers in arms. Op kruistocht tegen de vreemdeling. 

Sinds dit jaar heeft Nederland een nieuw kabinet met daarin een ogenschijnlijk incompetente minister van Asiel en Migratie van Wilders' partij (PVV). Marjolein Faber (1960) laat een kille wind door het land waaien. Ze klopt zich op de borst voor ‘het strengste asielbeleid ooit’ maar tot dusver komt er weinig concreets uit haar handen. Ze zit in haar eigen extreemrechtse bubbel. Met haar baas. Er zijn geen kandidaten die solliciteren naar de functie van politiek assistent en ze werkt kennelijk met niemand in het kabinet of in het land samen. Erg ongebruikelijk in coalitieland Nederland. Voor goede opvang heb je de gemeenten hard nodig. Maar Geert wil het niet en hij bepaalt alles achter de schermen. Wilders & Faber zetten in op maximale beperking van de asiel- en migranteninstroom en op sterke  bevordering van de uitstroom. Dat is nog eens een stichtelijke kerstgedachte!  

Nu snap ik heel goed dat postzegel Nederland niet kan blijven groeien qua inwonersaantallen. Tot die conclusie kwam ik persoonlijk lang voordat Frans Timmermans en zijn Groen Links-PvdA tot dat (vernieuwde) inzicht kwamen. Die partij maakte een politieke draai op dit punt. Beter laat dan nooit, zal ik maar zeggen. 

Er komt een tijd dat het aantal inwoners te groot is om nog eenzelfde mate van welzijn te garanderen aan burgers en de verzorgingsstaat overeind te houden. Daarvoor moet je de ogen niet sluiten. Er werd eerder dit jaar een serieus te nemen rapport opgesteld door de Commissie Demografische Ontwikkelingen dat stelt dat ‘gematigde bevolkingsgroei’ naar 19 à 20 miljoen mensen in 2050 het beste is voor het behoud van brede welvaart. Wie mogen dan eventueel nog wel komen in de toekomst? 

Een verre voorouder van mij kreeg ooit te maken met naturalisatie. Niet-Nederlanders, die al langere tijd op Nederlands grondgebied woonden en zich verbonden voelden met het land, konden onder bepaalde voorwaarden het Nederlanderschap verkrijgen. Het ging om mijn overgrootvader Gradus (aan moeders zijde), een man uit Pruisen (Noordrijn-Westfalen) die in het begin van de 20^ste eeuw een verzoek tot naturalisatie deed aan de Nederlandse overheid. Daarvoor moest hij ‘bewijsstukken’ overleggen; waarschijnlijk ook een bewijs van goed gedrag. Je moest kunnen aantonen dat je geen non-valeur was. 

Destijds was het de Koningin der Nederlanden (voorzitster van de Raad van State) die deze beslissing nam. Wilhelmina overlegde met de toenmalige Staten-Generaal (de regering van destijds). Mijn overgrootvader werd in de Nederlandsche Staatscourant van december 1908 tweemaal genoemd. Hij en 50 anderen deden een naturalisatieverzoek en kregen toestemming. Hem werd ‘de hoedanigheid van Nederlander’ verleend. Wellicht dat mijn coulante houding jegens migranten genetisch is bepaald? 

Geert Wilders, de geblondeerde schreeuwlelijk van Nederland, is niet bepaald 's lands vredesduif als het op asiel en migratie aankomt. Als het aan hem ligt, zet hij migranten, asielzoekers en Nederlanders met een migratieachtergrond voorgoed het land uit; zeker als ze problemen veroorzaken. Waar komt die haat vandaan? 

Over zijn eigen familiegeschiedenis is Wilders vaag en evasief. Hij verkondigt er halve waarheden, verdichtsels en los-uit-de-pols interpretaties over. (Dat is zelfs teveel voor zijn broer Paul die een foto van zijn oma plaatste bij een kritische post.) Dat blijkt uit een studie van het lijvige dossier van zijn grootvader dat in het Nationaal Archief is te vinden. De volgende info -en meer- las ik in een artikel in de Groene Amsterdammer van 2017, van de hand van antropologe dr Lizzie van Leeuwen. 

De Hollandse grootvader van Geert Wilders, Johan Ording (geboren in 1892), arriveerde in 1919 in de Nederlands-Indische kolonie als gedetacheerd beroepsmilitair in de rang van eerste luitenant in het Nederlandse leger. Zijn toekomstige echtgenote Johanna Meijer, een meisje uit een bekende Joods-Indische familie, werd in 1902 geboren in Batavia. Ze ontmoetten elkaar, trouwden en kregen daar zeven kinderen. Wilders' moeder Marie was nummer 7. 

Aan Ording, die later adjunct-inspecteur van overheidsfinanciën werd in Oost-Java, werd in 1934 ontslag aangezegd nadat was ontdekt dat hij betrokken was bij grootschalige fraude en corruptie in de dienst. Een jaar voordat hij daadwerkelijk zou worden ontslagen, werd hij met vrouw en zeven kinderen met verlof naar Europa gestuurd. Het gezin vestigde zich eerst in Nice, waar hij nog een groot bedrag als voorschot wist los te peuteren van het Nederlandse consulaat. (Later zou men hem van ‘oplichting’ betichten.) Terwijl hij in Nice zat, werd hij in Soerabaja failliet verklaard. Ording kreeg zijn ontslagbesluit pas per telegram overhandigd in het achtergestelde, geïsoleerde Grubbenvorst in Noord-Limburg, waar het gezin naartoe verhuisde toen het geld in Frankrijk op was. Daar meende hij ‘goedkooper [..] te kunnen leven dan in Frankrijk’, volgens een ambtelijke missive. 

Het echtpaar had ‘erop los geleefd’, volgens zijn werkgever. Hij leefde ‘vér boven zijn stand’, gaf zich onterecht uit voor ‘Inspecteur van Financiën’ om krediet los te krijgen bij leveranciers, ‘nam de zaken licht op’. Na een eerder faillissement in Nederland maakte Ording ook in Nederlands-Indië persoonlijk schulden. Er werd justitieel onderzoek geopend naar beschuldigingen van oplichting en ‘flesschentrekkerij’ door het stel. Bovendien lichtte hij het consulaat in Nice op. Johan en Annie hadden alle aanspraak op respect verloren. 

Ording werd ongeschikt geacht voor een verder dienstverband in buitenlandse dienst. Daardoor kwam hij evenmin in aanmerking voor de geldende pensioenregeling ten tijde van ontslag, het zogenoemde ‘non-valeurspensioen’. Hij raakte hierdoor in grote geldnood, ging wederom failliet. Aangezien hij was geboren in Utrecht -en niet in Nederlands-Indië- kreeg zijn gezin na het ontslag ook geen terugkeerticket naar Indië vergoed. 

Voor echtgenote Annie (Wilders' oma; hiernaast afgebeeld) moet dit een traumatische ervaring zijn geweest. Zij was een tropenkind en sinds haar huwelijk gewend geraakt aan een luxeleven, omringd door bedienden. De eerste maanden in Nederland ontving het gestrande gezin nog een klein bedrag aan voorlopige bijstand uit Indië maar daarop werd gekort wegens de gemaakte schulden. Annie verviel in armoede, afgesneden van haar familie en geboorteland, zonder enig vooruitzicht op terugkeer. De ingewikkelde rechtszaak van haar echtgenoot diende pas in 1939.

Ordings carrière nam in Nederland kort na de oorlog weer een gezwinde vlucht, ditmaal in het militaire gevangeniswezen. In januari 1946 droeg het Militair Gezag de gevangenenkampen voor politieke delinquenten (‘foute’ Nederlanders) over aan het ministerie van Justitie. Ording kreeg een leidinggevende functie in Fort Honswijk waar NSB-leden waren gedetineerd. Daarna werd hij commandant in de strafgevangenis van Scheveningen, waar hooggeplaatste NSB-leden en Nederlandse SS'ers en SD'ers vastzaten, evenals de nazi-elite die op terechtstelling wachtte. Hij voerde er een nieuw bewakingssysteem in: felle verlichting van de ruimte tussen binnen- en buitenmuur en het bevel te schieten op alles wat bewoog. Kan voorstander zijn van een grimmig regime wel genetisch zijn bepaald? 

Nu hanteer ik al jarenlang het standpunt dat men als individu niet verantwoordelijk is voor de (wan)daden van familieleden. Dat geldt dus ook voor Geert Wilders. Gezien bovenstaande schets van zijn familiegeschiedenis is het wonderlijk dat hij zo fel is gekant tegen migranten en asielzoekers. Zijn grootvader was migrant in voormalig Indië, zijn grootmoeder en moeder waren asielzoekers in Nederland. Is hij de wreker van zijn voorouders?

Papá Noel down Memory Lane

Laatst keken mijn liefje en ik 's middags naar het programma ‘Tijd voor Max’ toen moeder en zoon Smits uit Weurt (nabij Nijmegen) aanschoven aan de praattafel. De familie Smits heeft al bijna 35 jaar een bijzondere hobby: kerststallen en -groepen verzamelen van over de hele wereld. De verzamelaars heten Jo en Maria, dat moet hen hebben voorbestemd! Jo wist van de aanstaande tentoonstelling, een conservator kwam vorig jaar al langs bij het echtpaar. Hij overleed echter in februari van dit jaar.

Maria vertelde in de studio dat ze al jarenlang lid zijn van de Vereniging Vrienden van de Kerstgroep Nederland. (Ik wist niet eens dat die bestaat.) Evenmin wist ik dat er een vaste opstelling geldt voor een kerstgroep of -stal; wie links moet staan van baby Jezus en wie rechts maar ook dat wist zij ons als kijkers toe te lichten. Uiterst leerzaam als je vriendin van de kerstgroep bent. Zij bouwden hun collectie op via rommelmarkten, Marktplaats, eBay en buitenlandse sites. Maria vertelde hoe zij en haar echtgenoot tijdens een vakantie ter plekke een Thaise kerstgroep kochten die ergens in een dorp ten noorden van Bangkok stond. Er werd een taxi gestuurd om het op te halen. Met veel kunst en vliegwerk haalden zij, op het nippertje, hun vliegtuig terug naar Nederland. Mét kerstgroep. Ik zag gestyleerde, kleine, in zijdezacht lichtgroene gewaden gestoken figuren in beeld. Mooi! 

De kerststal is een iconisch beeld van deze tijd van het jaar. De kerststaltraditie vindt haar oorsprong in 1223, toen Franciscus van Assisi in het Italiaanse Greccio de eerste levensechte kerststal liet opvoeren. Met deze levende voorstelling wilde hij het kerstverhaal dichterbij brengen voor mensen die niet konden lezen. Door de eeuwen heen evolueerde de traditie van grote opvoeringen in kerken en op pleinen naar een stalletje bij mensen thuis, waarmee gezinnen het kerstverhaal op eigen wijze kunnen beleven. 

Smits uit 1.300 groepen bestaande collectie staat het grootste deel van het jaar in manshoge stapels dozen op zolder maar rond Kerst ziet een klein deel het daglicht. De verzameling toont een opvallende verscheidenheid in grootte; de kleinste stal is slechts vier millimeter groot. Een van de hoge ‘stalletjes’ gaat ronddraaien door de warmte van kaarsen. De lange figuren van ebbenhout komen uit Afrika. De kerststal uit Zuid-Amerika heeft lama’s in plaats van een os en een ezel. Er zijn kerstfiguren van Playmobil, eentje zelfs op een Segway. Er is een kerstgroep met uitsluitend zwarte kralenpoppetjes en eentje van Swarovski-kristal. Je vind er ook een porseleinen kerstgroep in origami-stijl, een Delfts  Blauw-tafereel met kamelen en een speelse opstelling met rubberen eendjes. De allerdierbaarste groepen staan echter bij Maria thuis in een vitrine. (Jammer, he?!) 

Dat alles leent zich goed voor een expositie in een culturele stad met veel nationaliteiten als Rotterdam. De Kunsthal ruimde plaats in voor 100 bijzondere stukken uit de Smits-collectie, onder de titel ‘Midden in de Winternacht’. Deze is tot 12 januari 2025 te bezichtigen. 

De Max-uitzending deed mij terugdenken aan een bezoek aan een kerk in Middelharnis in december 2006 met onze vrienden Nelly & Diederik. Die kerk stond vol met kerststallen en -groepen uit binnen- en buitenland. Achteraf denk ik dat het weleens (een deel van) de Smits-collectie heeft kunnen zijn. Wij verbleven destijds in het vakantiehuis van onze vriend Ger in Ouddorp. We woonden al in Spanje maar zouden vanaf Schiphol naar Centraal-Amerika vliegen om daar te beginnen aan een georganiseerde rondreis langs de Maya-routes door Mexico, Guatemala, Honduras en Belize. 

Gedenkwaardig is in dit verband dan ook kerst die we dat jaar vierden in een fraai versierde kerk in het op 2.200m hoogte gelegen San Cristobal de las Casas (regio Los Altos de Chiapas, Mexico). Lokale mensen, veelal afstammelingen van de Mayas en Tlaxcaltecas, waren prachtig gekleed en zongen uit volle borst mee. De man die Niño Gesoes naar het altaar bracht (niet om te offeren!), was een inktzwarte man in een spierwit priestergewaad. Dat beeld zal ik nooit vergeten.

We nodigden Nelly & Diederik uit om samen een kerstuitstapje te gaan maken. Mijn liefje, vaak de akela van de groep, stuitte in een lokale krant op een kerststalletjestentoonstelling in Middelharnis. Op de dag van dit uitje was het even zoeken voordat we de plek vonden maar het was de moeite waard. Tenminste, dat vonden wij... 

Onze vrienden zijn wel wat van ons gewend maar het leek alsof we hier het elastiekje net iets te ver hadden opgerekt. We stapten een donker kerkgebouw binnen dat boordevol kerststalletjes stond. Ik keek mijn ogen uit, vooral de vele buitenlandse exemplaren vond ik interessant. Voor mijn liefje gold hetzelfde. Maar onze stadse vrienden uit Rotterdam bescheurden het toen ze er rondliepen. Nelly, die aanstekelijk kon lachen, kreeg de slappe lach waaraan geen einde leek te komen. Ze gierde het uit, totdat ze het bijna in haar broek deed. Als ik nu naar de foto’s van toen kijk, moet ik weer lachen. Niet zo uitbundig als zij, dat kon er maar een. Mijn lach is er een vol dierbare herinneringen.

Aan dit memorabele bezoek hielden we de uitdrukking over dat iets ‘een hoog kerstalletjesgehalte’ heeft als het neigt naar truttigheid. Dat begrip bezigen we tot op de dag van vandaag. Helaas is Nelly niet meer bij ons. Zij overleed begin 2009 aan de gevolgen van uitgezaaide longkanker. 

Nelly had wel een verbinding met Max. Op 20 november 2008 was zij zelf te gast in een uitzending van ‘Tijd voor Max’, in het kader van het project Longstories waaraan zij dat jaar deelnam. Daarin werd het leven van longkankerpatiënten artistiek uitgebeeld. 

Nelly’s persoonlijke verhaal werd verbeeld door de Nederlandse kunstenares Astrid Bussink. Het resultaat van hun samenwerking heette 'Perpetuum Mobile'. Nelly had in die film graag zichzelf gespeeld maar dat was niet meer mogelijk, gezien haar fysieke gesteldheid. Voor Bussink was Nelly een hedendaagse Sisyfus die zich steeds opnieuw moest hervinden. De ene dag moest zij vrezen voor haar leven, de volgende dag was het acute levensgevaar geweken. Ondergaan en weer bovenkomen, in duisternis terechtkomen en weer naar het licht gaan, het aardse leren loslaten en toch niet onthecht raken. Dat waren constanten in haar leven als ongeneeslijk zieke patiënte. Bussink’s associatie met Sisyfus vond ik destijds treffend gekozen. Het verhaal van de Griekse Sisyfus die als straf van de goden een rotsblok tegen de berghelling op moet rollen en er telkens net niet in slaagt de top de bereiken, is een mythe. Voor Nelly was het harde werkelijkheid.

Onze vriend Ger, van het vakantiehuis in Ouddorp, overleed in september van dit jaar aan de gevolgen van COPD. Ook een dodelijke longziekte. 

Na de recente uitzending van ‘Tijd voor Max’ whatsappte ik met Diederik, onze vriend en echtgenoot van Nelly. Hij woont nog steeds in Rotterdam, op steenworp afstand van de Kunsthal. Ik liet hem weten dat er weer een tentoonstelling van kerststalletjes was te bezichtigen en dat hij deze zeker (ook) niet mocht missen! Dat was niet tegen dovemansoren gezegd. De volgende dag bleek hij de Kunsthal al te hebben bezocht, op weg naar huis na celloles. De uitgebreide collectie foto’s die hij daarna toestuurde, was zijn kerstkado aan ons. 

Vond hij het interessant? vroeg ik. Zijn antwoord was kort maar krachtig: ‘Nee’. Hij deed dit niet voor zichzelf, hij deed het voor ons; de kerststalletjesfetisjisten van weleer. Daar moest ik op mijn beurt onbedaarlijk om lachen. De met maisbladeren vervaardigde Tsjechische kerstgroep en de geborduurde versie vond ik vooral leuk. Een toepasselijker anecdote kan ik als blogger niet bedenken voor deze donkere dagen voor Kerst. Met dank aan de Kerstman in Rotterdam.

Geniaal

Het einde van het jaar is vaak ook het begin van een terugblik die je als lezer van een krant of gebruiker van product A of B ontvangt. 

Zo werden mij onlangs de statistieken van taalapp Duolingo toegezonden. Die app gebruik ik al jarenlang actief om beter Spaans te spreken. Deze app biedt wereldwijd meer dan 100 cursussen die meer dan 40 talen, wiskunde en muziek onderwijzen. Duo, de groene uil die het logo van de app vormt, feliciteerde mij met het feit dat ik dit jaar tot de top 1% van alle taalstudenten wereldwijd behoor. Ter info: het programma kent meer dan 500 miljoen gebruikers wereldwijd. Leuker vond ik het dat de uil mij informeerde over het aantal fouten dat ik dit jaar tot dusver maakte: 3.632. Dat zijn ruim 300 ‘errores’ per maand. Daarmee gaan we de wereld niet redden! Ik vond het grappig dat men tevens vermeldde dat mijn liefje, medestudente in dit Spaanse klasje, mijn ‘bestie’ van 2024 is. 

De Duo-familie bezorgde mij weer veel pret dit jaar. Sportman Eddy en zijn vroegrijpe zoon Junior, miskend schildertalent Oscar, ambitieuze en neurotische Bea, werkschuwe queer Lin, coole oma Lucy, superaardige bakker Vikram en zijn echtgenote Priti, goth Lily en Zari met roze hoofddoek vermaken ons dagelijks met hun capriolen en projecten. Met hen oefen ik dagelijks vocabulaire en grammatica. De app werd in de loop van dit jaar strenger qua gebruiksregels. Zo kon je voorheen harten verzamelen (een soort bitcoins) die je in staat stelde nieuwe lessen te volgen. Daarin kwam onlangs verandering. 

Om te leren van nieuwe lessen heb je harten nodig; in het gratis programma krijg je er maximaal vijf per keer. Die kon je tot voor kort verzamelen met herhalingsoefeningen die je op elk moment van de dag kon doen. Dat kan niet meer, er kwamen restricties. Dat betekent dat je minder kunt leren dan voorheen (tenzij je nul fouten maakt). Het lijkt een soort ontmoedigingsbeleid. Duolingo's VP van Engineering, Sean Colombo, bevestigde dat gebruikers die het meest profiteren van de app en in het rijke Westen wonen, zullen moeten gaan betalen voor de app. Net als ze doen voor Netflix en Spotify. 

Dat begrijp ik maar ik laat mij niet dwingen om de betaalversie aan te schaffen. Niet door uilen al zijn het mijn gevederde vriendjes en niet door een of andere technicus. Maar vooral niet vanwege de missie van het bedrijf. Die luidt sinds 2012 (het jaar van de lancering) ‘Making Language Learning Free’. Duolingo zou 100% gratis zijn èn blijven. ‘Today, tomorrow and forever’. 

Het is ogenschijnlijk nog steeds Duolingo’s missie maar het bedrijf achter de app ging in 2021 naar de beurs. Sindsdien is het een onderneming met aandeelhouders en winstooogmerk. Geld verdienen is nu ‘the name of the game’. In het recente investeringsrapport is te lezen dat er aan het einde van het derde kwartaal van 2024 8.6 miljoen betalende gebruikers waren. Ondanks dat imposante aantal betalende klanten heeft men nog een lange weg te gaan met de nieuwe strategie... 

Duolingo Inc., het bedrijf achter de app, publiceerde dit jaar wederom een jaarverslag. AI, kunstmatige intelligentie, is een van de belangrijke taaltrends van dit jaar. Duolingo gebruikt die technologie al meer dan twaalf jaar om leren toegankelijker te maken. Ondanks de gaande technologische revolutie bleef één ding onveranderd: mensen leren nog steeds talen om met elkaar in contact te komen en nieuwe kansen te krijgen. In 2024 was Engels opnieuw de populairste taal die wereldwijd werd onderwezen. Het wordt gedaan in 135 landen, een stijging van 10% ten opzichte van 2023. 

Duo-gebruikers in Albanië, Kroatië, Eritrea, Ethiopië, Iran, Kiribati, Malawi, Maleisië, Monaco, Mongolië, Myanmar, Rwanda en Sri Lanka maakten Engels dit jaar de nummer 1 taal die wordt onderwezen in hun land. Daarin zie je de economische ontwikkelingen èn de noden van de wereld (deels) terug. Monaco, het land waar meer dan 50% van de inwoners miljonair is, is daarop de enige uitzondering. Die zullen vast allemaal betalen voor hun app...  

Als je wilt ontsnappen aan armoede, droogte, wateroverlast en andere vormen van klimaatverandering, oorlog, discriminatie, onderdrukking, werkeloosheid en andere vormen van kansenongelijkheid moet je jezelf ontwikkelen en ervoor zorgen dat je je verstaanbaar kunt maken buiten de eigen landsgrenzen. Duolingo, zeker de gratis versie, helpt daarbij en dat is een goede zaak. Luis van Ahn (1978), de Guatemalteekse computerwetenschapper en bedenker van deze taalapp, is een genie wat mij betreft. 

De puzzelredactie van de Volkskrant ontwikkelde in de afgelopen maanden een nieuw product, genaamd ‘Spelwijze’. Exclusief voor de lezers. Daarmee begin ik mijn dag doorgaans. Je krijgt een aantal letters (maximaal 7) waarvan er één een andere kleur heeft. Die letter moet in elk woord dat je bedenkt, terugkomen. Elk woord moet uit  tenminste vier letters bestaan. Als je alle letters gebruikt, heb je een pangram en krijg je maximale punten. De redactie is nog niet erg consequent in het toestaan van woorden maar daarvoor bestaat een Feedback-knop die de puzzelaar kan gebruiken om suggesties te doen. Ook daaraan doe ik actief mee. 

Mijn doel is om dagelijks het hoogst haalbare niveau te behalen, dat van Genie. (Het niveau eronder is ‘briljant’; ook mooi.) Sinds mijn bestie meepuzzelt, gaat dat opmerkelijk goed. Alhoewel zij meer affiniteit heeft met cijfers -zij is een genie in sudoku- voert haar bijdrage mij regelmatig naar dat niveau. We voelen ons dan samen een dagje geniaal. (Voor de verandering...) Zij blijkt wel verslavingsgevoeliger te zijn dan ik. Regelmatig ligt ze 's nachts nog te puzzelen. Als ik de puzzel van de dag afsluit, is de uitdaging ook afgesloten in mijn hoofd. Maar ik kijk wel uit naar die van de volgende dag. 

Dat enthousiasme komt niet uit de lucht vallen. Al jaar en dag doen wij een woordspel in de auto als we op weg gaan. Dat gaat als volgt: kijk naar de nummerplaat van de auto voor of naast je en maak met de aangegeven letters een bestaand woord. Je krijgt dubbele punten als het een ander dan Nederlands woord is. Alles om ons brein actief te houden (om breinrot te vermijden). We inspireren elkaar en dat leidt vaak tot fraaie constructies. 

In het Verenigd Koninkrijk werd onlangs het woord van 2024 gekozen, volgens het Oxford-woordenboek. 37.000 mensen brachten hun stem uit en die geldt als een soort stem van het volk. Men koos voor ‘brainrot’. De populariteit van dit woord is te danken aan Gen Z die het woord is gaan gebruiken uit een soort zelfspot of als geuzenwoord, waarmee men aangeeft zelf ook wel te weten dat al dat getiktok en ander social media-gedoe niet goed is voor hersenpan. Het woordenboek zegt dat breinrot -een soort betonrot van het brein- optreedt als iemand excessief ‘triviale en niet-uitdagende’ zaken bekijkt (met name online content en vooral sociale media). Het Engelse begrip werd in Nederland vertaald als breinrot. Dat vind ik een te gemakkelijke vertaling. Het klinkt modern maar eigenlijk hebben we al een goed Nederlands woord voor deze toestand: hersenverweking. Het proces van het afsterven van het brein, door wat dan ook. 

In Nederland wordt het woord van dit jaar volgens het Van Dale Woordenboek op 17 december aanstaande gekozen. Ik bezocht de website om te gaan stemmen maar vreemd genoeg stond ik niet te trappelen om een woord te selecteren. 

AI-washing (overdrijving van het belang van kunstmatige intelligentie), beknibbelflatie (dure ingrediënten vervangen door goedkope), burn-outbureaucratie (bureaucratie ten gevolge van langdurige overbelasting van het ambtelijke apparaat), comfortwater (leidingwater gebruiken voor bijvoorbeeld een privé-zwembad), gen Z-stagiair (stagiair uit Gen Z die in -voor velen onbegrijpelijk- socialemediajargon gebruikt), koeltekloof (kloof tussen mensen die financieel wel en niet hun huis kunnen koelen met airco), pieperaanval (aanval met een pieper waarin explosies zijn geplaatst), profnar (professional die wordt ingehuurd om kritiek op een bedrijf te leveren), sjoemelscooter (negatief woord voor fatbike) en transitiespijt (spijt na de verandering bij transseksuelen en transgenders).

Zelf kon ik niet kiezen, om uiteenlopende redenen: on-Nederlands, te negatief, te controversieel, gekunsteld of onbeduidend. Het waren bijna allemaal vreemde woorden voor mij. Dan maar niet. Mijn zelfverkozen woord van 2024 is overigens ‘afbraakkabinet’. Dat moet dan maar in de Dikke van Dale! 

 

Nog vrienden - joehoe!

Sinterklaas vaart vandaag terug naar Spanje. De Goedheiligman scheurt naar huis om hier de Día de la Constitución te vieren! Officieel is dit de sterfdag van de bisschop van Myra, Sint Nicolaas. Partir c’est mourir un peu...  Het grote kinderfeest is in de Lage Landen voorbij. Gisterenmiddag en -avond vierden wij het heerlijk avondje met vrienden in Huize Barefoot. De kruidnootjes stonden in een schaal op tafel. Zelf had ik worstenbroodjes en kaassnacks gemaakt als voorafjes, mijn liefje zorgde voor een mooi winters hoofdgerecht. We hadden er zin an! 

In de aanloop naar die dag rijmde ik mij de blaren op de vingers. Het edele vakwerk, zal ik maar zeggen. Met het onmisbare Nederlands Rijmwoordenboek van Jan Bakker aan mijn zijde. Dat gaat weer voor een jaar de kast in.

De ene vriend vroeg zich voorafgaand aan deze bonte avond af, competitief als hij is, wie de langste zou hebben. Het antwoord laat zich raden: ik, zei de gek. Een gedicht van 15 coupletten, met eindrijm. De andere vriend bleek bij voorbaat schrijfangst te hebben. Dat zou wat worden! Desalniettemin mochten hun gedichten er zijn. Uit respect voor de natuur was er niets uitgeprint maar droegen we voor vanaf een scherm. Hun kadootjes waren verreweg de leukste van deze avond. We zijn nu permanent omringd door trompetterende kraanvogels en een roze flamingo. Kom er eens om! Wij prijzen ons gelukkig met vrienden als zij.  

Naast mijn gematigd stekelige gedichten vroeg ik ChatGPT twee pittige Sinterklaasgedichten te schrijven. Eentje voor een vriend die een nieuwe liefde heeft (Proud Mary) en een voor een vriend die veel eet. Dit is dé tijd van het jaar om een beetje te sarren. Maar vergeet niet: wass sich neckt, das liebt sich! Het resultaat vind je hieronder, met hier en daar een aanpassing van mijn kant omwille van het rijmschema. 

 

Ô vriend 1, avontuurlijk en stoer,
Je kocht een boot, je nieuwe amour.
Met trots voer je uit, vol goede moed,
Maar al snel ging je vaarpret kaputt

 

De motor pruttelde, het roer liep vast,
Water stroomde binnen, wat een overlast!
Jij dacht: "Geen paniek, ik red het wel weer"
Maar de golven bepaalden anders deze keer.

 

Met emmers en dekens, je deed wat je kon,
Je boot ging ten onder, het water won.
Je kunt wel lachen als de admiraal,
Maar 't zeemansleven werd je bijna fataal!

Dus leer van de lessen en leef bewust,
Ook een stoere vriend raakt soms gebutst.
Een zinkend schip is een naar verhaal,
Maar vriendschap blijft, dat is de moraal!

 

Beste vriend 2, je eet teveel,
Ontbijtjes en lunches zijn een strijdtoneel.
Een pizza hier, een snackje daar,
Je bord is snel leeg, als eerste klaar!

Bij het lopend buffet zit jij altijd vooraan,
Met grote stapels die ons versteld doen staan.
"Ik probeer het allemaal uit", zeg je dan blij,
Jouw brede glimlach hoort erbij!

Maar Sinterklaas geeft je dit advies:
Eet met mate, want teveel is mies.
Dat geldt voor je lijn maar daar gaat het niet om,
Je wilt toch geen hangbuik als Dikkie Trom?!

Dus geniet van het lekkers maar hou het fijn,
'Laat eens wat over' is het nieuwe refrein.
We houden van jou, daarom een toost,
Met of zonder een bord vol troost.

Ik vond het resultaat best aardig. Ergens las ik dat AI niet weet om te gaan met de dubbelzinnigheid die zo karakteristiek is voor een (goed) Sinterklaasgedicht maar dat valt mee in dit geval. Het is mij wel duidelijk dat de combinatie van robot en mensenhand het leuker maakt. Nog wel... Ondanks alle speldenprikjes bleef het gisteravond uiterst gezellig. Mijn speelpartner en ik verloren met tokken. Het ging er -zoals altijd- fanatiek aan toe. Volgens mij zijn we vandaag nog steeds vrienden. Joehoe!

 

Die dag kreeg een 10

Onlangs gingen we enkele dagen naar de Laguna de Gallocanta om de daar residerende kraanvogels uit het Noorden van Europa te aanschouwen. Op de weg er naartoe hadden we te maken met omleidingen die verband hielden met de ernstige gevolgen van de overstromingen door Dana. Dat betekende dat we er anderhalf uur langer over deden om op onze bestemming aan te komen.

Eerder dit jaar ontdekten we de autonome regio Aragón in ons nieuwe Vaderland en we werden fan van het gebied. De afwisseling in landschappen, de weidsheid, de geschiedenis, cultuur en natuur. Dit zijn redenen genoeg om er terug te keren. We boekten deze keer een aardig hotel in een middeleeuwse stadje, op ruim 20km afstand van de lagune van Gallocanta.

De reisroute liep wederom door een zeer afwisselend gebied, al zijn het voornamelijk kleine lappen landbouwgrond. Je kunt kilometers ver kijken; dit is zo’n uitgestrekt en vooral leeg gebied. De boeren hadden al veel geoogst en het land winterklaar gemaakt. De kleuren van de in de grond aanwezige mineralen maakten het kleurenpalet compleet. 

Er dook iets nieuws op in het landschap dat om mijn aandacht schreeuwde. We bleken een deel van de ‘Ruta del Mimbre’ te volgen. Dat is een struik uit de wilgenfamilie waarvan de takken worden gebruikt om traditionele manden en andere voorwerpen te maken. Overal stonden kleurrijke takkenbossen te drogen in de velden. Rood en roze als ze nog niet waren gekapt, oranje, roestbruin en donkerbruin als ze dat wel waren, afhankelijk van hun drogingsproces. Een schitterend gezicht.

We reden door een natuurpark in Castillo-La Mancha waar honderden vale gieren boven onze hoofden zweefden. We passeerden een plaats waar hard werd gewerkt aan het weer moddervrij maken van een toegangsweg aan de voet van een bewoonde heuvel. 

Niet veel later passeerden we het indrukwekkende Castillo de Molino de Aragón. Dit fort werd door de Moren gebouwd in de 10de en 11de eeuw en is al ruim 90 jaar nationaal cultureel erfgoed. We legden een deel van de route af die Don Quichot en Sancho Panza bereisden, de fictieve figuren die de Spaanse auteur Miguel de Cervantes in zijn wereldberoemde boek opvoerde. Later die dag zouden we ook over een stukje van de ‘Camino del Cid’ rijden, de route die de vermaarde Spaanse ridder met dezelfde naam tien eeuwen eerder aflegde. We zagen een pikzwarte schaapsherder met een grote kudde langskomen. Is er ook al sprake van arbeidsmigratie in deze sector?!

We reden aan het einde van de middag Daroca binnen via de lage poort (puerta baja), een indrukwekkende monumentale ingang van het oude stadsdeel. Men denkt dat de ingang uit de 13^de eeuw stamt. In de 15^de eeuw werden de torens met getrapte kantelen aan beide zijden toegevoegd. Na te hebben ingecheckt in het hotel, liepen we het stadje in, op zoek naar de eeuwenoude moslim- en joodse wijk. Er is relatief veel van over -zij het in slechte staat- maar weinig te zien, op enkele sprekende muurschilderingen na; die verwijzen naar de bewoners van toen. Bij het toeristenbureau ontvingen we goede brochures voor lokale bezienswaardigheden en die in de omgeving. 

De volgende ochtend stonden we vroeg op om rond zonsopgang bij de lagune te kunnen zijn. De temperatuur lag op het nulpunt, dus de wollen mutsen, (pinguïn)handschoenen en winterjassen gingen aan. Op het dashboard van de auto zag ik een symbool dat ik daar niet eerder zag: een ijssterretje. Dat bleek geen nutteloze info! ‘El Triángulo de Hielo’ ofwel de ijsdriehoek ligt tussen Molina de Aragón, Teruel en Daroca. Laat dat nou net het gebied zijn waarin wij gingen rondrijden?! Dit is het koudste bevolkte gebied van Spanje, daar werden sinds het begin van de nieuwe eeuw de laagste temperaturen in het hele land gemeten. (Hoog in de Pyreneeën kan het kouder worden maar dat is onbewoond gebied.) 

Ondanks de kou was ik licht opgewonden... Hoeveel kraanvogels zouden we die dag gaan zien? Deze lagune is een van de best bewaarde (zoute) wetlands aan de westkant van Europa. De kraanvogels vinden het hier prettig omdat er volop kan worden gegeten en er geen bomen zijn. Zo kunnen ze roofdieren (vossen, wilde zwijnen, steenarenden) tijdig zien aankomen. Volwassen kraanvogels hebben een spanwijdt van circa 2m. De jonge kraanvogels, van nog geen jaar oud, vliegen met hun ouders mee op deze lange tocht. Je kunt hen herkennen aan het feit dat ze nog geen rode kop hebben. Die is lichtbruin en dat geldt ook voor de veren aan hun achterkant. Op een aantal foto's kun je dat verschil goed zien. Deze vogels zijn alleseters tijdens de vogeltrek. 

Voordat we het dorp Gallocanta binnenreden, landde de eerste groep kraanvogels voor onze auto. Voor de kiene fotografe vlogen er even verderop een paar door het beeld van de zon. Een goed begin! 

We werden die dag veel wijzer over het gedrag van deze vogelsoort, vooral door met lokalo’s te praten. Zij vertelden ons dat deze gevederde vriendjes zich in de ochtenduren voederen met de zaden en insecten op omringende velden (weidegebieden), tegen het middaguur een ander voedergebied zoeken en aan het einde van de middag c.q. het begin van de avond van die velden naar de laagste rustplaatsen in de lagune vliegen om daar te gaan slapen. Als ze slapen, staan ze op één poot in ondiep water.

Wij reden rondjes om de lagune (Gallocanta-Tornos-Bello-Las Cuerlas) heen, bezochten enkele observatiepunten en spraken met andere vogelspotters. Na zonsondergang mag er geen uitkijkpost meer worden betreden. Iedereen die daar wil fotograferen, moet ruim op tijd aankomen en de nacht blijven om de nachtrust van deze vogels niet te verstoren. Als migranten hebben zij hun rust hard nodig! De ene vogelliefhebber had een nóg grotere cameralens dan de andere. 

Vooral bij het bezoekerscentrum van Tornos keken we rond het middaguur onze ogen uit. Groepen van soms wel 100 vogels kwamen onze kant op of vlogen over onze hoofden. Je hoorde ze eerder dan je ze zag. Dat trompetteren schijnen ze te doen om bij elkaar te blijven. Ge-wel-dig! De vogels staan op relatief grote afstand van de kijker en zo is het ook bedoeld. (Er worden hoge boetes uitgereikt aan personen die zich daar niet aan de regels houden.) De meeste vogels vliegen door naar zuidelijker oorden maar gemiddeld overwinteren hier jaarlijks circa 12.000 exemplaren. Mijn telelens is toereikend om op grote afstand te fotograferen maar het vergt veel van de armspieren. De volgende keer ga ik met mijn tripod op pad zodat ik stabieler foto’s kan maken.

Het werd een fantastische vogeldag, qua weer en andere omstandigheden. Een tien met een griffel! Toen we vertrokken naar het hotel spotte mijn liefje heel hoog in de lucht een nieuwe groep kraanvogels die arriveerde. Dat beeld ontroerde mij, gek genoeg... 

Als afsluiter bezochten we gisteren (zondag) een roze stad met hangende huizen in de regio Aragón. Het gaat om Albarracín dat al op ons vorige reislijstje stond. We waren niet de enigen maar niemand liep elkaar daar voor de voeten. 

Dit stadje kent een zeer rijke geschiedenis: Celt-Iberisch, Romaans, Moors, Christen. Je kunt gemakkelijk parkeren buiten het centrum (€1 per uur of een vergelijkbaar vast bedrag per dagdeel) en dan naar het hoger gelegen stadscentrum lopen. Het heeft een fraaie kathedraal (16^de eeuw) die is gebouwd op de ruïnes van een Romaanse tempel, het mooiste huis is Casa Julianeta (het plaatje van de dag), en veel leuke restaurantjes. Vanuit het uitkijkplateau  voor de kathedraal heb je mooi zicht op de oude stadsmuur en het fort. 

En wat zagen we op deze trip mooie herfstkleuren! Ik was in mijn nopjes. We reden via Valencia terug naar huis, met een kleine omleiding. We zagen de verwoestende werking van de kolkende watermassa die daar vorige maand huishield. Meegesleurde auto's lagen plompverloren in een sinasappelveldje. Het werd even stil in de auto... Op dat deel van de route doken regelmatig vrachtwagens voor herstelwerkzaamheden op. Men is drukdoende maar er is nog zóveel te doen.

Je vindt de weerslag van al onze bevindingen in mijn webalbum (rechterkolom van mijn blog) of via deze link. Enjoy. 

Vier-en-der-tig-dui-zend ♫

Ra-ra, wie zong dit lied?

15 mooie meiden in een boerenschuur
46 zieltjes voor het vagevuur
2 fanfares en een hoempapa
1 begrafenis met koffie na
4 papieren vliegers aan een heel lang touw
En 34 duizend, 34 duizend, 34 duizend voor jou

Het juiste antwoord is: de Nederlandse cabaretier, zanger en dichter Toon Hermans (1916-2000). Hij schreef ‘24 rozen voor jou’ zelf en zong het voor het eerst in 1967. Hij was een heuse troubadour van het volk. Toen hij overleed, legden fans boeketten met 24 rozen op zijn kist. Ik maakte er mijn eigen variant van en neurie het sindsdien dagelijks. Geen vierentwintig maar vierendertigduizend kraanvogels voor mij! 

Mijn liefje en ik keren binnenkort terug naar de lagune van Gallocanta, een enclave met een uniek ecosysteem in Europa. Daar zijn momenteel tenminste 34.112 kraanvogels te bewonderen. (En meer onderweg.) Joehoe! Het aantal wordt wekelijks vermeld op de website van het Centro de Interpretacion. Kenners noemen dit niet voor niets een ornithologisch paradijs. 

Het is niet zo dat ik, als oudere jongere, nog een bucket list hanteer. Zo’n lijst die je coûte que coûte wilt afvinken. Wel heb ik nog een wensenlijst. Het verschil tussen de ene en de andere lijst is dat het heilige moeten. Die is verdwenen. Maar als iets kan, is het mooi en als het niet gebeurt is dat oké. Ik heb overigens nog best een lange wensenlijst: het noorderlicht zien met eigen ogen, rondreizen in Turkije (rijke Euraziatische geschiedenis en cultuur), een cruise langs de eilanden in de Pacific, varen over de Amazone in Brazilië, snorkelen in Raja Ampat (Papua Nieuw-Guinea).

Mijn allerlaatste reis heb ik ook al bedacht. Ik zou graag willen dat mijn resten worden uitgestrooid in de wateren van Palau, een onafhankelijke eilandenstaat in Micronesië (Stille Oceaan). Ik ontdekte die plek in een interview met de Nederlandse wetenschapper Geerat Vermeij (1946) in 2002 in de Volkskrant Het was ten tijde van de publicatie van zijn boek ‘Schelpen en beschaving’. Als paleobioloog bestudeerde hij de complexiteit van schelpfossielen van honderden miljoenen jaren geleden. Als schelpenliefhebber las ik zijn boek in een ruk uit. Vermeij noemde snorkelen in Palau destijds de mooiste onderwaterervaring van zijn leven. 

De blinde Vermeij is een van de belangrijkste natuuronderzoekers ter wereld. Hij werd geboren in Nederland maar emigreerde als jonge wetenschapper naar de VS. Aan de hand van zijn ziende vrouw snorkelde hij voor onderzoek over koraalriffen in de hele wereld en voelde wat zij zag. Vorig jaar publiceerde deze emeritus-hoogleraar nog een boek, getiteld ‘The Evolution of Power: A New Understanding of the History of Life’. Hij wist niet dat hij nog een boek ‘in zich had’. Het werd een erudiet werk dat tot nadenken stemt. Homo Sapiens is het eerste ‘organisme’ dat de krachten van de natuur wist te modificeren. Het menselijk monopolie over de biosfeer is inmiddels een voldongen feit. De mens is echter gevaarlijk dicht bij het vernietigen van de hele aerobe biosfeer gekomen.

Palau dus. Mijn overlijdensverzekering, door mijn vader afgesloten in een ver verleden, dekt de kosten van deze uitvaart. In mijn geval geen begrafenis met koffie na en geen 34.000 rozen op mijn kist. Als mijn liefje mij overleeft, moet ze wel een verre reis ondernemen om op die plek te komen; hemelsbreed ruim 13.000km. Via Seoul of een andere Aziatische stad naar Kotor, de hoofdstad van die eilandstaat. Of via Australië en dan pal naar het noorden doorvliegen. Ze kan ook besluiten te gaan cruisen in die wateren en mij dan 1,2,3 in Godsnaam overboord gooien. Ze kan dat ook doen in de Middellandse Zee. Te voet, zonder een meter te vliegen. Goed voor het milieu, mijn uitstrooiing waarschijnlijk niet. Daar ga ik tegen die tijd niet meer over. 

Maar zover is het nog niet. In december krijg ik mijn eerste privé-pensioenuitkering, zes maanden voordat ik 65 jaar wordt. In 2005 stopten mijn liefje en ik met werken. De CFO van de familie had berekend dat het kon. We gingen rentenieren (niet met pensioen). In het Spaans maakt men dit onderscheid ook. Je bent ‘jubilada’ als je als vrouw voor de pensioengerechtigde leeftijd stopt met werken en ‘pensionista’ als je stop na je 65^ste. Sinds 2005 ontving ik geen persoonlijk inkomen. We leefden van onze spaarpot en daar kwam later het privé- en staatspensioen van mijn (oudere) liefje bij. 

Inmddels zijn we 20 jaar verder. Vroeg stoppen met werken verveelde ons geen moment. Voor ons, workaholics, wachtte geen zwart gat. We trokken immers samen de wijde wereld in. De weg ergens naartoe was minstens zo belangrijk als de bestemming. Sindsdien vinkten we veel van onze wensenlijst af. Een groot kado, in menig opzicht. Je hoort regelmatig dat mensen met pensioen gaan en dan binnen een jaar dood neervallen of van alles gaan mankeren. Dat bleef ons grotendeels bespaard. We hebben onze mankementen maar tijdens onze roerige reisjaren waren we in staat er met volle teugen van te genieten. Kom er eens om! 

Daaraan voegen we nu een bescheiden binnenlands reisje toe. Het is ook leuk om toerist in eigen land te zijn. Zeker in zo'n groot en boeiend land als Spanje. We keren terug naar de autonome regio Aragón (zie septemberblogs) om de grote groep gevederde vrienden te zien die migreerden uit het Hoge Noorden van Europa en daar in duizendtallen neerstreken. Deze keer trakteer ik! De kraanvogels kunnen we van alle kanten en van dichterbij gaan bewonderen via een aantal observatiepunten die om de lagune heen liggen. 

Als we mazzel hebben, slaan we zelfs drie vliegen in één klap. We rijden ook door een gebied met herfstkleuren èn maken kennis met El Cid. De eerste keer dat ik op deze Castiliaanse veldheer stuitte, was tijdens de lessen Frans op de middelbare school. De Franse schrijver Pierre Corneille schreef een tragikomisch toneelstuk over ‘Le Cid’, een ridder uit de 11^de eeuw die streed tegen de overheersing door de Moren op Spaans grondgebied. Verplichte kost op een katholiek college.

Het verhaal speelt zich af tijdens de Middeleeuwen, ten tijde van de (Re)conquista, die ongeveer 800 jaar duurde. Enkele christelijke koninkrijken op het Iberisch Schiereiland probeerden met militair geweld de islamitische moren uit het land te verdrijven. Vanaf de 8^ste eeuw behoorden het huidige Spanje en Portugal tot Al-Andalus, onderdeel van het kalifaat van de Omajjaden die Damascus als hoofstad hadden. Later werd Córdoba -als emiraat- de nieuwe hoofdstad. 

El Cids echte naam was Rodrigo Díaz de Vivar. Hij vocht dan weer mee met de christenen, dan weer met de moslims. Alles draaide om macht, die van zijn opdrachtgever en die van hemzelf. Geen jongen om ruzie mee te krijgen. De moren vestigden zich in hoofdstad Zaragoza van het huidige Aragón, waar nog veel gebouwen in Mudejar-stijl zijn te bezichtigen. 

Ons hotel bevindt zich in de historische stad Daroca dat in de 8^ste eeuw werd gesticht door Arabieren uit Jemen; zij noemden het Calat-Darawca. Een eeuw later was het een van de belangrijkste medina’s van Al-Andalus. El Cid onderwierp de vestingsstad in de 11^de eeuw namens koning Alfonso I van Aragón. De ridder schijnt ooit in het ziekenhuis van dit stadje te hebben gelegen. Het heeft vandaag de dag nog steeds een te bezoeken moslim- en joodse wijk. Genoeg om te bezichtigen!

In de omgeving van het hotel en de lagune loopt een route die ‘El Anillo del Cid’ wordt genoemd, de Ring van El Cid. Die loopt door een ruig, bergachtig gebied met veel geschiedenis en van grote culinaire waarde vanwege de vele truffels en de eeuwenoude olijfbomen.

Hopelijk is er weer veel te bloggen bij terugkeer. ¡Hasta luego!