Beter door kunst

Meertaligheid - in de stijl van Picasso

Er werd laatst iets interessants vermeld in een artikel in Trouw: mensen die meertalig zijn, hebben 50% minder kans op versnelde cognitieve veroudering. Hoe meer extra talen je spreekt, hoe beter het is voor je brein. Met de genoemde vorm van veroudering worden vooral dementie en andere vormen van cognitieve achteruitgang bedoeld. Met de beheersing van één extra taal naast je moedertaal loop je al minder risico. 

Het onderzoek is gebaseerd op gegevens van meer dan 86.000 mensen uit 27 verschillende Europese landen die tussen 51 en 90 jaar oud zijn. Dit nieuwe onderzoek onderscheidt zich van andere onderzoeken door de grote hoeveelheid deelnemers uit verschillende landen. (Er werd overigens niet getoetst hoe goed men een extra taal daadwerkelijk spreekt.) Eerder werd al onderzoek gedaan naar het verband tussen meertaligheid en geestelijke veroudering. Toen werd aangetoond dat het spreken van meer talen het geheugen verbetert.

Wat ook belangrijk is om te weten, is dat dit onderzoek voornamelijk werd uitgevoerd bij mensen die al cognitieve beperkingen hadden, zoals Alzheimer en Parkinson, in plaats van bij gezonde mensen. ‘De resultaten onderstrepen de beschermende rol van meertaligheid’, aldus de onderzoekers. Ze hopen dat hun onderzoek scholen stimuleert om extra aandacht te geven aan taallessen.

Mijn liefje en ik praten af en toe over cognitieve veroudering, over dementie (een paraplubegrip), de meest voorkomende hersenziekte Alzheimer, over Parkinson en andere cognitieve storingen en beperkingen. Leven met fysieke beperkingen is vaak onaangenaam maar als de beperkingen cognitief van aard zijn, lijkt mij dat een regelrechte nachtmerrie. Autonoom zijn, eigen beslissingen nemen en verantwoordelijk blijven tot de laatste levensdag, is het summum. Maar hoeveel ouderen is dat gegeven?

Dat je op enig moment volledig afhankelijk wordt van een ander, is geen fijn vooruitzicht. Je eigen levenspartner niet meer herkennen, is ronduit doem. Mij lijkt dat nóg erger voor de partner dan voor de zieke. Die heeft er immers niet veel weet meer van, al zijn er af en toe zeker nog lucide momenten. Dat schemergebied lijkt mij eveneens dramatisch. Totdat plots het doek valt: het ene moment maak je nog deel uit van deze wereld, het andere moment ben je compleet ván de wereld. De (levens)kunst is om dat moment voor te zijn. Spanje heeft nu geen wet die vrijwilige beëindiging van een ‘voltooid leven’ toestaat dus die optie is er niet. 

Zelfportret van Frida Kahlo (El sueño, de droom)

Hoe en tot welk punt kun je iemand met cognitieve beperkingen zelf verzorgen als partner? Kun je je zieke Nederlandstalige partner met goed fatsoen in een Spaans verzorgingstehuis plaatsen, is dat moreel verantwoord en is dat dragelijk? Wij zullen nooit remigreren naar Nederland dus wij sterven op Spaans grondgebied - tenzij we samen uit de lucht vallen. 

Euthanasie is hier wel wettelijk toegestaan maar er gelden strenge voorwaarden. Net als in Nederland moet er sprake zijn van een ernstige en uitzichtloze situatie, met ondraaglijk lichamelijk of geestelijk lijden, veroorzaakt door een ongeneeslijke ziekte of chronische aandoening. (Dementie is een chronische aandoening.) Maar wat als je relatief gezond bejaard bent en klaar met leven? Een oudere kan na verloop van jaren gaan lijden aan leven. 

Stellen dat je aan het einde van een mooi en onafhankelijk leven bent en niet geestelijk wenst af te takelen en daarom kiest voor euthanasie, behoort hier en in Nederland dus (nog) niet tot de mogelijkheden. Er stond recent een pleidooi in de Volkskrant van een 87-jarige man. Hij kwam als gezonde bejaarde niet voor euthanasie in aanmerking maar was wel klaar met het leven. ‘Als je dit leest ben ik dood’... Hij stierf in aanwezigheid van twee stervensbuddy’s -als morele steun-, door het eigenhandig slikken van pillen & poeders. Hij hoopt postuum dat de politiek dapper genoeg zal zijn om een ‘Voltooid leven’-wet aan te nemen. 

Een grote meerderheid van de Nederlanders is voorstander van zelfbeschikkingsrecht aan het einde van het leven. Legalisatie van hulp bij zelfdoding onder bejaarden zonder medische indicatie, wordt door velen gewenst. Ook door ons. Zeggen dat het mooi is geweest en daarnaar kunnen handelen, is het streven. Voor de goede orde: de Nederlandse artsenfederatie KNMG is tegen een wet die hulp bij zelfdoding onder ouderen met een voltooid leven mogelijk maakt. 

In 2024 was dementie de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland (meer dan kanker en beroertes). Bij bijna 25% van de totale groep overledenen was Alzheimer de doodsoorzaak. In Nederland zijn nu 209.000 dementiepatiënten (m/v). Onder Spaanse vrouwen was dementie vorig jaar doodsoorzaak nummer 1. In Spanje zouden ruim 900.000 personen (m/v) lijden aan een of andere vorm van dementie; 60 à 70% van hen lijdt aan Alzheimer. Men schat in dat er in 2050 wereldwijd 105 miljoen Alzheimer-patiënten en ruim 25 miljoen Parkinson-patiënten zullen zijn (WHO-data). 

Wij, vrij naar Van Gogh

Wij hebben een speciale uitdrukking voor de eerste symptomen van dementie: als je tandpasta in je haar smeert. Het overkwam de tweede partner van mijn schoonvader. Als rondreizende weduwnaar -in een camper- leerde hij een Duitse vrouw kennen in Spanje. Ze gingen samenwonen in Albir. De verandering begon toen ze achterdochtig en ongedurig werd. De aftakeling zette door toen zij op een ochtend tandpasta in heur haar smeerde. Niet lang daarna werd samenwonen onhoudbaar. De nog tamelijk kwieke 80-plussende mannelijke helft kon niet meer voor zijn vrouw zorgen. Zij werd door haar dochter uiteindelijk naar Duitsland teruggehaald en in een verzorgingstehuis geplaatst. Daar overleed ze.

Terug naar de beschermende rol van meertaligheid. Wij spreken bijna dagelijks drie talen actief: Nederlands (samen thuis en met Nederlandse vrienden), Engels (met buitenlandse vrienden en buren) en Spaans met de rest die met ons wil verkeren en toevallige passanten. Dat leidt af en toe tot verwarrende situaties in het hoofd... Zo weet ik soms bijvoorbeeld wel het Engelse en Spaanse woord voor een voorwerp maar kan dan even niet op het Nederlandse woord komen; en varianten daarop. Cognitieve achteruitgang juist vanwege meertaligheid? Tja.

In Huize Barefoot gebruiken we allebei dagelijks app Duolingo om onze Spaanse taalbeheersing te verbeteren. Vanaf het begin gebruikten we de variant EN-ES, voor Engelssprekenden die Spaans willen leren. Af en toe, voor de afwisseling, doe ik alsof ik Spaanse ben die Engels wenst te leren. Ook leuk. Sinds enkele maanden is er ook een app voor Nederlanders die Spaans willen leren. Die doe ik er bij. En samen doen we dagelijks de puzzel ‘Spelwijze’ van de Volkskrant. Ook daarmee werken we constructief aan het op peil houden van de cognitie. Mijn liefje, meer een Sudoko-liefhebber dan een talenfreak, merkte dat ze in de loop van de tijd beter werd in het bedenken van woorden en woordcombinaties. Gaaf, nietwaar?! 

Het eerdergenoemde wetenschappelijke nieuwtje zette mij ertoe aan voor mijn liefje een meertalig Sinterklaasgedicht te schrijven. De hoofdmoot is in de Nederlandse taal maar alle coupletten zijn doorspekt met Engelse en Spaanse woorden en uitdrukkingen. Ik ben het geheel nog aan het oppoetsen en aanscherpen.  

Onlangs zag ik twee interviews (programma’s Eva en Tijd voor Max) met de Nederlandse wetenschapper Bas Bloem (1967). Ik zag een goedlachse, relaxte kerel zonder academische uitstraling maar met een enthousiast verhaal. Een mensenmens, iemand waar je vertrouwen in hebt als patiënt. Hij was net teruggekeerd uit de Verenigde Staten. Bloem is neuroloog en doet aan het Radboud Universitair Medisch Centrum onderzoek naar de ziekte van Parkinson. Het is zijn droom deze ziekte de wereld uit te helpen.

Parkinson is een degeneratieve ziekte: de zenuwcellen in het lichaam sterven langzaam af. Waarom ze dat doen, is niet bekend. Wel is er een verband met  een te laag dopaminegehalte in het lichaam. Dopamine is een soort boodschapper (neurotransmitter) in de hersenen die zenuwcellen in staat stelt met elkaar te communiceren. Parkinson is ook een progressieve ziekte: een patiënt wordt in de loop van de tijd slechter, niet beter. Dit leidt in eerste instantie tot stoornissen in iemands motoriek. De eerste, zichtbare symptomen zijn traagheid, stijfheid en soms het beven van ledematen. Daarnaast kunnen ook gedrags- en cognitieve problemen ontstaan. In latere stadia is er een verhoogde kans op dementie.

‘Professor Bloem wordt geëerd om zijn baanbrekende werk in het bevorderen van holistisch, persoonsgericht onderzoek & zorg en zijn grote betrokkenheid bij samenwerking en mentorschap, waarmee hij de wereldwijde gemeenschap van onderzoekers op het gebied van de ziekte van Parkinson blijft vormgeven.’ Aldus de website van de Michael J. Fox Foundation. 

In Amerika ontving Bloem een prestigieuze prijs die door die stichting van Fox jaarlijks wordt uitgereikt. Die prijs wordt toegekend aan wetenschappers die belangrijk werk verrichten op het terrein van de ziekte van Parkinson. Acteur Michael J. Fox kreeg de diagnose op 39-jarige leeftijd gesteld. (Meestal begint deze ziekte tussen de leeftijd van 50-60 jaar. Ongeveer 10% van de patiënten is jonger dan 40 jaar.) Fox investeerde de miljoenen die hij als acteur verdiende in een eigen stichting. Sindsdien werd meer dan USD$2,5 miljard opgehaald dat werd geïnvesteerd in onderzoek naar Parkinson. Bloem ontving tijdens het gala de Robert A. Pritzker-prijs met een beurs van €170.000 voor verder onderzoek.

Ik had de naam van deze hoogleraar weleens gehoord maar wist niet waaraan hij precies werkt. Die onwetendheid duurde maar kort. Wat hij in zijn intro vertelde, is dat hij een soort opstanding van Michael J. Fox meemaakte. Vorige week werd het jaarlijkse liefdadigheidsgala in New York georganiseerd. Ter opluistering van dit feest kwam de Amerikaanse gitarist Jackson Browne optreden. De 65-jarige Fox, die in een rolstoel zit en bijna niet meer kan lopen en praten, verscheen op het podium, stond op uit zijn stoel en speelde zijn vingers blauw op zijn electrische gitaar. Een klein wonder ontvouwde zich. 

Hoe? Bij Parkinson-patiënt Fox werkt muziek luisteren en spelen helend, bij twee Nederlandse patiënten in de tv-studio eveneens. Ze worden nooit meer beter maar worden wel beter van kunst! De een maakt collages die over haar (dagelijkse) leven gaan, de ander schildert en beeldhouwt. Tijdens die bezigheden hebben ze minder of geen klachten. Die klachtenvrije situatie duurt voort nadat ze hun kunstzinnige creatie hebben weggelegd of afgerond. 

Bloem, oprichter van ParkinsonNet, een landelijk netwerk van ruim 4.000 gespecialiseerde zorgverleners die multidisciplinaire zorg bieden, is een pionier in zijn onderzoeksveld. Ik begrijp nu het holistische van zijn aanpak. Bij hem gaat het niet alleen om de juiste medicatie maar ook (bijvoorbeeld) om creativiteit en gemeenschap. Deze niet-farmacologische interventies zijn essentiële onderdelen van de therapie. Creativiteit, in de vorm van schilderen, beeldhouwen, muziekspelen e.d., bleek voor menig Parkinson-patiënt niet zo maar een tijdverdrijf. Zelfs het kijken naar kunst heeft al een positieve uitwerking op hen. 

Daarvoor is het nooit te laat!