Bestselleritis

Illustratie: Timber Sommerdijk

Afgelopen weekend begon de zomervakantie in het zuiden van Nederland. In Spanje was het de start van de eerste massale uittocht, van binnenland naar de kust of de (hoge) bergen. 

Als de tijd van de zomervakantie aanbreekt, zie je in alle kranten en tijdschriften boekentips verschijnen. De Volkskrant bedacht voor dit jaar een lijstje van klassiekers per Europees land. Alleen van Andorra wist men niets te verzinnen! The Guardian liet bekende Britse auteurs hun boekentips toelichten. Dat deed de boekenredactie van El País, Babelia, ook. Het artikel over de 70 getipte boeken begon als volgt.

‘Naar schatting liggen er ongeveer 3,75 triljard zandkorrels op alle stranden op aarde. Een deel daarvan zal zijn weg vinden tussen de pagina's van de boeken die we deze zomer lezen. Een boomblad of een museumkaartje kan bewaard worden als bladwijzer. De zomer is om uit te rusten, te reizen maar zeker ook om te lezen.’ Stemmige inleiding, wat mij betreft.  

We stoppen tijdelijk met de arbeid, grossieren ineens in veel vrije tijd en daar hoort zeker een onderhoudend boek bij. Lezen is goed voor ons zolang het betreffende boek onze aandacht vraagt en onze verwondering stimuleert. Je moet wel iets kiezen dat plezier verschaft. Niet omdat het moet of omdat anderen dat van je verwachten. Voor mij is het echter elke dag boekenfeest. Als ik, om wat voor reden dan ook, eens niet kan lezen, voelt dat raar en schraal. Een dag niet gelezen, is een dag niet geleefd. Rustig op de bank zitten met een goed boek onder de neus is bovendien een heel verstandig tijdverdrijf op warme zomerdagen zoals wij die nu aan de Costa Blanca beleven. Ik las overigens dat er in buurprovincie Murcia in de aanloop naar de zomervakantie dagelijks 33 honden en katten worden gedumpt. Tja.   

Dit is ook de tijd van een aantal prominente literaire prijzen. Onlangs won de Nederlands-Joodse Yael van der Wouden (38) de Women’s Prize for Fiction 2025. Dit is een jaarlijkse Britse literaire prijs die wordt toegekend aan de schrijfster van de beste roman in de Engelse taal, verschenen in het Verenigd Koninkrijk. Daarmee hoopt de initiator van deze prijs de vrouwelijke stem in de literatuur te bevorderen. De winnares ontvangt £30,000 prijzengeld en een bronzen beeldje dat de "Bessie" wordt genoemd. Het is vernoemd naar de persoon die deze prijs beschikbaar stelde en die anoniem wenst te blijven. De Engelse titel van het winnende boek is ‘The Safekeep’, in het Nederlands vertaald als ‘De bewaring’. Het boek speelt zich af na de Tweede Wereldoorlog, in een huis in Overijssel waar twee vrouwen (Isabel en Eva) elkaar ontmoeten. In die woning blijken oorlogstrauma’s te zijn ontstaan en onder het tapijt te zijn geveegd. Een interessante debuutroman die ook op de shortlist van de Man Booker Prize International stond (maar die niet won). 

Eind vorige maand trok een andere prijs mijn aandacht, de Orwell Prijs voor politieke non-fictie. De Oekraïense schrijfster Victoria Amelina won deze prijs postuum. Zij werd in 2023 op 37-jarige leeftijd gedood door een Russische kruisraket die neerkwam op een restaurant in Kramatorsk. Ze dineerde daar met een vriendin en was bezig met onderzoek naar het boek dat deze prijs won, getiteld ‘Looking at Women, Looking at War’. Ze was moeder van een kind. De Britse auteur George Orwell, onder andere bekend van het boek ‘1984’ (dat ik op de middelbare school op mijn eindexamenleeslijst zette) zei ooit “What I have most wanted to do… is to make political writing into an art”. Ik denk dat hij blij zou zijn met het hedendaagse resultaat. 

Amelina’s boek is een soort oorlogsdagboek waarin zij beschrijft hoe vrouwen in Oekraïne naar de oorlog in hun land kijken. Aan het begin van de oorlog stortte ze zich op humanitair werk, toen vluchtelingen uit het oosten en zuiden in haar geboortestad Lviv arriveerden. Al snel besefte ze dat ze met schrijven iets groters kon bereiken. Amelina schreef tot dan toe fictie; haar meest gevierde roman, Dom's Dream Kingdom, verscheen vorig jaar in Engelse vertaling. Maar een grootschalige invasie was geen tijd voor een roman. Dit boek getuigt van de begane wreedheden en van de kracht van de menselijke geest. De jury noemde het een prachtig geschreven boek, “technisch onaf maar met een tragische volledigheid”. Haar echtgenoot nam de prijs in ontvangst. 

Een generatie geleden werden de shortlists van literaire prijzen nog gedomineerd door mannen. Dat is aan het veranderen. De schrijvers die wij nu als toonaangevende romanschrijvers beschouwen, zijn vaak vrouw. Ik denk niet dat deze boeken bestsellers zullen worden maar ik, veelvraat op boekenvlak, ben blij ze te hebben gelezen. 

Er stond onlangs een interessant artikel in de Volkskrant over de bestseller als cultuurverschijnsel. Wanneer is een boek een bestseller? Het eenvoudigste (en letterlijkste) antwoord is: een boek dat in de lijst van bestverkochte boeken staat. Maar wie stelt die lijst(en) op? Iedere boekhandel hanteert er eentje en andere instellingen ook, zoals het CPNB (Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek). Hoe objectief is dat? Boekhandels jagen al decennialang op het zomerboek van het jaar. De aanloop naar de zomervakantie is een van de piekmomenten in de verkoop van boeken. Zelfs sporadische lezers kopen dan een boek voor op het strand, voor in de tuin, het vliegtuig en de hangmat. 

Er verscheen een nieuw boek, getiteld ‘De bestsellermachine’ van de Groningse emeritus hoogleraar Letterkunde Erica van Boven. Ik las het zelf (nog?) niet maar in het krantenartikel wordt regelmatig uit dit boek geciteerd. De auteur omschrijft een bestseller als een boek dat hoge verkoopcijfers behaalt binnen een kort tijdsbestek. Zij noemt bestsellers tevens “succesboeken met een korte levensduur”. Dit in tegenstelling tot klassiekers, succesboeken met een (heel) lange levensduur. Dit zijn erkende literaire meesterwerken die hun tijd moeiteloos overleven. Ik kan veel boektitels van mannelijke auteurs uit de mouw schudden maar ik beperk mij hier tot vrouwelijke auteurs. 

Te denken valt aan klassiekers als ‘Oeroeg’ (en ander werk) van Hella Haasse, ‘Het achterhuis’ van Anne Frank, ‘Het bittere kruid’ van Marga Minco, ‘De klop op de deur’ van Ina Boudier-Bakker (stond bij mijn ouders in de boekenkast), ‘De wetten’ (en opvolgers) van Conny Palmen, ‘Het puttertje’ van Donna Tart, ‘De kleur paars’ van Alice Walker, ‘Wolf Hall’ van Hilary Mantel, ‘Het verhaal van de dienstmaagd’ van Margaret Atwood, ‘Ik weet waarom gekooide vogels zingen’ van Maya Angelou, ‘Pride and Prejudice’ van Jan Austen, ‘Je eigen kamer’ van Virginia Woolf en vele anderen. Stuk voor stuk meesterwerken maar ook bestsellers. 

Bestsellers zijn vaak massaproducten. De bestseller is echter niet per se het beste boek. Er zijn waardevollere boeken die minder aandacht trekken. Van Boven stelt dat de bestseller in literaire kringen met een mengsel van dédain, achterdocht en jaloezie wordt bekeken. Dat neemt niet weg dat bestsellers de kurken zijn waarop de boekenmarkt drijft. 

Bij het bepalen van een bestseller speelt kuddegedrag een cruciale rol. Iedereen leest boek X omdat iedereen het leest. Dat is Bestsellerwet Nummer 1, volgens Van Boven. Bestsellers zijn wel opvallend vaak boeken die niet alleen lekker lezen maar waarvan je ook nog iets opsteekt. Als je iets wilt lezen over een bepaalde periode, een verschijnsel, een groep of individu, sociale verhoudingen in een bepaalde tijd en dergelijke kun je beter een onderhoudende bestseller openslaan dan een gortdroge encyclopedie of historische non-fictie. Dat is voor mij ook een belangrijk criterium om een boek ter pakken. 

Maar meer dan literaire personages maken personages uit bestsellers je deelgenoot van de eigentijdse cultuur. Daarmee bieden ze een goede inkijk in de tijd waaruit ze voortkomen. Bekende fictieve karakters uit de best verkochte boeken van weleer die mij bijbleven, zijn Sara Burgerhart (‘Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart’ van Betje Wolff en Aagje Deken), Jas (‘De avond is ongemak’ van Marieke Lucas Rijneveld), Salomé Abergel (‘Oroppa’ van Safae el Khannoussi), Rika van der Lans (‘Sonny Boy’ van Annejet van der Zijl), Alide (‘Eenzaam avontuur’ van Anna Blaman). Niet allemaal bestsellers maar zeker allemaal wel klassiekers. 

In Nederland verschenen vorig jaar 134.000 boektitels. De Top1% van die boeken (1.340 titels) is goed voor 40% van de verkopen. Het aantal verkochte exemplaren van de bestseller daalt al enkele jaren. In het begin van de 20^ste eeuw verkocht een tot bestseller bestempeld boek nog honderduizenden exemplaren. Inmiddels typeert men een bestseller als een boek dat eerder tienduizenden exemplaren verkoopt. Vorig jaar werd maar van één titel meer dan 150.000 exemplaren verkocht. Die eer viel te beurt aan ‘De Camino’ van Anya Niewierra. Zij zegde haar baan als directeur van een Zuid-Limburgse VVV op en leeft nu van haar schrijverschap. Hoe mooi is dat?! Debuutroman ‘Oroppo’ van Safae el Khannoussi behoorde tevens tot die Top1%. Er vlogen inmiddels al meer dan elf drukken over de toonbank, ofwel meer dan 100.000 exemplaren. 

Maar er is nóg een kleine kentering gaande. In datzelfde jaar haalden boekhandelaren 13% van de omzet uit de Top100. Van de drie bestverkochte titels van 2024 werden samen 380.000 exemplaren verkocht. Dat is bijna 40% minder dan de verkopen van de Top3 in 2023. Het belang van toptitels voor de omzet daalt dus. 

Ilustratie: Timber Sommerdijk

Wat dé zomerseller van 2025 wordt, is nog niet te zeggen. Dat ene boek waarover iedereen praat en dat iedereen wil lezen, is nog niet gesignaleerd volgens het artikel in de Volkskrant. 

Ook volgens de boekennieuwsbrieven die ik wekelijks ontvang. Zelf heb ik ook geen suggestie maar boekentips vind je genoeg in deze blog. Als er maar wordt gelezen... Veel plezier!