Nooit meer

De herdenking van de doden in de Tweede Wereldoorlog komt er weer aan. Volgende week wordt in Nederland de 70ste verjaardag van de bevrijding gevierd. Het is eveneens 70 jaar geleden dat Anne Frank overleed in concentratiekamp Bergen-Belsen. Afgelopen week keek ik met interesse naar de VARA-documentaire “De magie van het dagboek van Anne Frank”. Astrid Joosten vroeg bekende Nederlanders en buitenlanders als actrice Whoopi Goldberg, zanger Stevie Wonder en schrijver Dan Brown naar de betekenis en de invloed van het dagboek van dit 14-jarige joodse meisje.

Joosten bezocht voor haar documentaire in december 2014 het Centro Ana Frank Argentina, in dezelfde tijd dat mijn liefje en ik in Buenos Aires verbleven. Zij was eveneens aanwezig bij de onthulling van een Anne Frank-beeldje in Buenos Aires, hetgeen wij tot onze spijt misten. Op het moment van onthullen, stapten wij in de stad het Holocaustmuseum binnen. Wij bezochten de wijk Maduro de dag erna om het beeld van Anne zelf te bekijken. In de middag liepen we naar het Plaza de Mayo om onze solidariteit te betuigen aan de moeders en grootmoeders op dit beroemde Meiplein. Ik schreef er destijds een blog over, getiteld Nunca mas (Nooit meer). 

Daar troffen we eveneens rabbijn Soetendorp aan, arm in arm met enkele van die Argentijnse 'dwaze' (groot)moeders. Er zijn vele raakvlakken tussen de Holocaust en Argentinië’s vuile oorlog, al verschilt de schaal waarop de misdaden tegen de mensheid werden gepleegd. Daar heb je als direct betrokkene echter geen boodschap aan; het verdriet om een verdwenen of vermoord familielid is en blijft groot.

Nu wil het toeval dat de vrouw aan de linkerarm van de rabbijn ook optrad in de documentaire van Astrid Joosten. Het blijkt te gaan om Nair Amuedo die op haar beurt sprak over de betekenis die het dagboek van Anne Frank voor haar persoonlijk had. Zij vertelde dat ze vooral hoop putte uit het werk van Anne die er altijd van was overtuigd dat ze de oorlog zou overleven. Het mocht niet zo zijn. Mevrouw Amuedo bleef altijd hoop houden dat ze haar dochter zou terugvinden. De 19-jarige Patricia Rossana Maddalena de Romero werd op 28 augustus 1976 tijdens de militaire dictatuur van Jorge Videla ontvoerd waarna zij spoorloos verdween. Ze keerde niet terug.

Vorige maand verscheen een biografie over Bep Voskuijl, getiteld 'Bep Voskuijl, het zwijgen voorbij' van Jeroen de Bruyn en Joop van Wijk. Van Wijk is familie van Bep; zij was een van de helpers in het Achterhuis. Na de oorlog kreeg zij de eretitel Rechtvaardige onder de Volkeren van het Yad Vashemmuseum in Israël. Het meest saillante detail in het boek is dat jongere zus Nelly Voskuijl (1923-2001) een mogelijke verraadster van de familie Frank was. Zij blijkt van haar 19de tot haar 23ste te hebben gecollaboreerd met de nazi's. Twee extremen in één familie.

Heldhaftigheid is geen vanzelfsprekendheid in het leven, zeker niet ten tijde van oorlog. En wat maakt mensen tot verraders? In de afgelopen dagen las ik het boek 'De Verrader' van Auke Kok. Het beschrijft de handel en wandel van een van Nederlands grootste verraders: Anton van der Waals (1912-1950). Hij was familie van Nobelprijswinnaar Johannes van der Waals; ook daar weer uitersten. Zijn opleidingen maakte hij niet af, zijn uitvindingen waren het net niet, zijn huwelijken strandden. Voor de Sicherheitsdienst in Nederland was Van der Waals de ideale v-Mann (Vertrauensmann): iemand die zonder werk zat, zich nauwelijks verbonden voelde met echtgenote en familie, goed gebekt was en hogerop wilde. “Hij combineerde verbale soepelheid aan ambitie, ontwikkelde opmerkingsgave aan sluwheid en de bereidheid zich trouweloos op te stellen.”

De omstandigheden in het bezette Nederland speelden verrader Van der Waals en zijn ambitieuze Duitse baas in de kaart. De expertise van het spionagenetwerk zoals men die in de Eerste Wereldoorlog ontwikkelde in België en Frankrijk, bestond niet in het Vaderland. Lezen over de loslippigheid van verzetslieden en het amateurisme van de vaderlandse top in Londen was tenenkrommend. Nederland was door de neutraliteitspolitiek al 100 jaar niet in oorlog. “De illegaliteit bestond grotendeels uit goedwillende amateurs die eigenhandig informatie over de bezetter verzamelden, kastjes volstopten met draadjes en weerstandjes en dan met Londen gingen seinen. En die vaak nog nooit van zoiets als provocateurs hadden gehoord.” Aldus biograaf Kok.

Provocateur Van der Waals verried tientallen Nederlandse verzetshelden en speelde een verderfelijke hoofdrol in het Englandspiel die tientallen uit Londen gezonden verzetslieden het leven kostte. Hij maakte zich bovendien schuldig aan afpersing en moord. Alleen een sluwe kameleon zonder moreel besef deed zoiets.

De nazi's, Videla, Van der Waals... ze vertegenwoordigen het absolute Kwaad. We moeten ze geen gelegenheid geven. Nooit meer.