Als dodo’s

De Nederlandse protestactiegroep Viruswaarheid blijkt collega’s in Duitsland, Denemarken, Polen, België, Frankrijk, Zwitserland, Spanje en de Verenigde Staten te hebben. Westerlingen laten zich hun vele vrijheden in tijden van crisis niet (zomaar) afnemen. In sommige gevallen moet de rechter eraan te pas komen om te bepalen wie gelijk heeft: de overheid of de protesterende burger.

Gisterochtend oordeelde de rechtbank in Den Haag dat de avondklok in heel Nederland per direct moest worden opgeheven. In de noodwet waarop het besluit tot invoering werd genomen, moet sprake zijn van een acute noodsituatie en daarvan zou juridisch geen sprake zijn. Dat vonnis noemde de blije voorman van de beweging “een mooie overwinning”. Al heb ik niets met welke club van  covidiots dan ook, hier scoorden ze, kennelijk met betere argumenten dan de Staat. Wappies maar wel met een punt; dat kon ik waarderen.

Daarna ontstond er een hoop gefladder in het Haagse kippenhok. De woordvoerder van het kabinet zei nog dezelfde dag een kort geding tegen dat vonnis aan te spannen en het te willen schorsen. Een politicus uit de oppositie vroeg meteen na de gerechtelijke uitspraak om een spoeddebat met de regering en de minister van Justitie zei nog diezelfde dag een spoedwet te maken om de avondklok op langere termijn alsnog te kunnen handhaven. Tenslotte riep de minister-president de bevolking persoonlijk op de avondklok te respecteren, zelfs als de uitslag van het kort geding daarop niet zou duiden.

Gisteren in de rechtzaal bleken de heren van de protestbeweging zich niet te willen laten beteugelen; ook daar hielden ze zich niet aan de regels. Hun formele advocaat greep niet in, de cliënten verklaarden daarop de rechter te wraken (vanwege vooringenomenheid) waarna de zitting werd geschorst. Ik keek aandachtig mee en meende duidelijk te zien dat wraking een voorgenomen tactische zet was. De rechter beschikte gisteravond, een kwartier voordat de avondklok zou worden afgeblazen, dat het vonnis van tafel ging. De mannen van Viruswaanzinrheid toonden zich voor het moment slechte verliezers. De rest van dit steekspel, het inhoudelijke hoger beroep, is aanstaande vrijdag te volgen.

Voor de Spanje-liefhebber: gisteren werd in de autonome regio Castillië en León eveneens door het (Hoog)gerechtshof besloten dat de avondklok bleef zoals die is. Er was wel een verschil: waar de zaak in Nederland draaide om het afzwakken  van stricte maatregelen ging die in Spanje juist om aanscherping ervan. Daar wilden de lokale autoriteiten via een rechtzaak afdwingen dat de avondklok van 22:00 uur naar 20:00 uur ging. Dat werd door de rechter als onrechtmatig bestempeld. Hier kwam echter geen burgerprotest aan te pas. Ook in dit geval was het de regering die aan het langste strootje trok.

Onlangs las ik een zeer interessant artikel in Britse krant The Guardian van Michele Gelfand, professor in de Sociale Psychologie aan de universiteit van Maryland (VS). Zij is auteur van het boek ‘Rule Makers, Rule Breakers: How Tight and Loose Cultures Wire Our World’ (2018). Voor mij was dit artikel één lange ‘Aha-Erlebnis’ en daarom besloot ik het in eigen woorden te vatten en hierbij te delen.

Gelfand begon haar artikel met zich af te vragen waardoor een dichtbevolkt land als Japan (126 miljoen inwoners) 5.000 covid-doden heeft te betreuren en Mexico er 150.000 telt (en daarbij stopt het niet). Voor de goede orde: de professor gebruikte gegevens van oktober 2020. In Japan liep het aantal doden sindsdien op tot ruim 6.700 en in Mexico (met 127 miljoen inwoners) staat de wijzer thans op 170.000.

Wat verklaart die verschillen? Is het welvaart? De ziekenhuiscapaciteit? Leeftijd? Klimaat? De verklaring blijkt veel simpeler en tegelijkertijd complexer te zijn: culturele verschillen in het volgen van de regels.

Elke cultuur heeft zijn normen, waarden en geschreven en ongeschreven regels voor sociaal gedrag. Psychologen en antropologen toonden aan dat bepaalde culturen regels strict volgen terwijl andere het naleven van regels niet zo nauw nemen. Daarop doelt ‘Tight’ en ‘Loose’, strak (strict) en los.

Landen als Singapore, Japan, China en Oostenrijk (!) bleken veel stricter te zijn in het volgen van regels dan bijvoorbeeld de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Israël, Spanje en Italië. Dat zou voortkomen uit het feit dat maatschappijen met een geschiedenis van chronische dreiging -door natuur, besmettelijke ziekten, hongersnood of militaire invasies- strengere regels opstellen die orde en cohesie moeten garanderen. Dat is begrijpelijk want het volgen van regels helpt ons chaos en crisis te doorstaan. Daarentegen kunnen lossere maatschappijen die in de loop van de tijd minder bedreigingen kregen te verduren, meer door de vingers zien. Het ene is niet beter dan het andere… totdat een wereldwijde pandemie uitbreekt!

Gelfand deed met haar team vorig jaar onderzoek naar de situatie in 57 landen wereldwijd. Als team dacht men in maart 2020 nog dat losse culturen in de loop van deze gezondheidscrisis wel strakker zouden worden. Alle computermodellen wezen daar namelijk op. Dat gebeurde echter niet. Hun rapport werd begin deze maand gepubliceerd in de Lancet Planetary Health.

Losse culturen kregen te maken met een vijfvoudig aantal besmettingsgevallen dan stricte of gesloten culturen en qua covid-doden was dat zelfs het achtvoudige. Wat de onderzoekers verder opviel, was dat personen in losse culturen vorig jaar veel minder angst bleken te hebben voor het virus, zelfs als het aantal besmettingen en doden de pan uit rees. In culturen met strictere regels was 70% van de bevolking bang besmet te raken, tegen 49% van de bevolking in losse culturen. Mensen uit culturen die tot dan toe weinig tot geen grote bedreigingen meemaakten, reageerden niet of veel te laat op de dreigingssignalen.

Illustratie: R. Fresson (voor The Guardian)

Gelfand trekt hier een vergelijking met de uitgestorven dodo van eiland Mauritius (voor de oostkust van Afrika), de enige plek ter wereld waar deze vogel voorkwam. De grote loopvogel die niet kon vliegen en nestte op de grond had geen enkele natuurlijke vijand en was niet bang voor mensen. Het dier werd echter in no time uitgeroeid nadat de mens aan het einde van de 16de eeuw voet op Mauritiaanse bodem zette. Het dier werd vermorzeld onder grote Westerse laarzen (Nederlandse zeevaarders die daar aan land kwamen, noemde het dier ‘walghvogel’ omdat het vlees taai en smakeloos was, herinner ik mij van Boudewijn Büch.)

Wetenschappers noemen dit een evolutionaire wanverhouding. Die leidde ertoe dat tijdens de coronapandemie vele duizenden onnodige covid-19 doden zijn te betreuren in losse culturen. Gelfand haast zich in het artikel overigens te zeggen dat groepen met een losse cultuur niet op het punt van uitsterven staan…

Amerikanen leven bij uitstek in een losse cultuur, daarom bestaat er in dat land zoveel creativiteit en innovatie, aldus de auteur. Tijdens deze pandemie keerde dit zich tegen het eigen volk. (Het optreden van president Trump hielp evenmin.) Talloze Amerikanen bleven feesten, droegen geen mondkapjes, trokken zich bewust niets aan van dit potentieel dodelijke virus. Als de angstreflex al optrad, uitte die zich vaak op een perverse manier: lockdown, [avondklok] en mondkapjes werden gevaarlijker gevonden dan het virus.

Iets dergelijks gebeurde ook in het Verenigd Koninkrijk waar Boris Johnson zich aanvankelijk op de borst klopte: hij schudde elke covid-patiënt in een Londens ziekenhuis gewoon de handen. Zijn boodschap was destijds: “[..] people obviously can make up their own mind”. Tja. Johnson en zijn ministers namen de covid-maatregelen expres laat. (Niet veel later lag de PM zelf piepend, naar adem happend op de Intensive Care.)

Nederland en Spanje blijken overigens ongeveer even losse culturen te hebben, volgens de onderzoekers; zie de tabel hieronder. Die ging nog uit van gegevens van oktober 2020. Inmiddels verschilt het aantal coviddoden aanzienlijk: bijna 15.000 versus bijna 66.000; de stand van dit moment. 

Professor Gelfand verklaart dat wij mensen onszelf moeten voorbereiden op toekomstige collectieve gevaren. Deze covid-19-crisis zou nog maar een generale repetitie zijn op wat komen gaat... Losse culturen moeten zich aanpassen en leren de dreigingssignalen op juiste waarde te schatten. Daarvoor moeten we onszelf culturele intelligentie aanleren. (En nee, dat heeft niets te maken met de intelligente lockdown die Nederland vorig jaar instelde!)

Hoe doen we dat? Allereerst moeten we op een andere manier communiceren over het type dreiging dat op ons afkomt; zoals we dat doen in geval van een militaire oorlogsdreiging. Omdat virussen onzichtbaar en abstract zijn, kunnen de dreigingssignalen gemakkelijker worden genegeerd. Experts in de gezondheidszorg moeten de gevaren verlevendigen maar mensen geen angst aanjagen!

Vervolgens moeten we in een vroeg stadium duidelijk maken dat minder losheid (i.e. meer strictheid) slechts tijdelijk is. Een maatschappij van overtreders van de regels krijg je mee als je mensen duidelijk laat weten dat er een einde aan die ontberingen komt. Hoe sneller we stricter worden, hoe sneller de dreiging afneemt en hoe sneller we weer van onze vrijheden kunnen genieten. Wat elk land nodig heeft, is zogenaamde ‘cultural ambidexterity’ (dubbelhandigheid): het vermogen om zich aan te passen en zelf te bepalen hoe los of strict men moet zijn, afhankelijk van hoe gevaarlijk de omstandigheden zijn. Geldalf roemt in dit licht het positieve voorbeeld van (de regering van) Nieuw-Zeeland en hoe dit land de crisis aanpakte. Kiwis -bijnaam voor de bewoners van het land- staan bekend om hun losheid maar ze namen in een vroeg stadium enkele van 's werelds strictste maatregen en temden zo de nationale geest van regelbreken. Het aantal covid-doden ligt daar nu op 26.

Tenslotte moeten we op zo’n moment erkennen en inzien dat we allemaal in hetzelfde schuitje zitten. De auteur illustreert ook dit aan de hand van een voorbeeld. Een kleine plaats in de Chesapeake Bay (Virginia, VS) was maandenlang vrij van besmetting; totdat de pandemie ook daar hard op de poort klopte. Op dat moment verenigden de inwoners zich als één, riepen elkaar op tot compassie en deden er alles aan om de plaatselijke gezondheidszorg te ontzien. Zo werden dreigingssignalen goed geïnterepreteerd een werd een evolutionaire mismatch afgewend.

Het boek van Michele Gelfand zou goede dienst hebben gedaan als covid-draaiboek voor (bijvoorbeeld) Nederland. We weten inmiddels dat we crisisdraaiboeken en -beleid niet uitsluitend moeten overlaten aan medici, zelfs al gaat het om een gezondheidscrisis. Hopelijk wordt wereldwijd ook lering getrokken uit het recente onderzoek van haar en haar team.