Leer je geschiedenis, begrijp het heden

Geschiedenis vond ik op de lagere en middelbare school altijd een leuk vak. Een jaar op de middelbare kregen we geschiedenisles van een vrouw die was geboren in Joegoslavië. Ze had pikzwart haar, reikte tot mijn oksels en sprak Nederlands met een zwaar accent. We plaagden haar met haar uitspraak. (Ja, adolescenten kunnen wreed zijn.) We kregen in die tijd een stageaire die later haar stem als historica zou laten klinken in het publieke debat. Als jong volwassene trok ik een tijdje op met iemand die nu hoogleraar Politieke geschiedenis is. Jaren later studeerde ik zelf af op Holocaustliteratuur. Ik lees nog steeds veel over Europa´s koloniale verleden en de VOC, de onafhankelijksheidsoorlog van Indonesië, de Holocaust en de Spaanse Burgeroorlog. Thema´s waarover ik nooit uitgelezen raak, eerlijk gezegd... Kortom: het vak geschiedenis verliet mij nooit. 

Een commissie onder leiding van D66-senator Paul Schnabel bracht vorig jaar een advies uit over het Nederlandse onderwijs van de toekomst. Voor het vak geschiedenis lijkt op de lagere en middelbare school in dat advies geen plaats meer. Het kerncurriculum moet tenminste bestaan uit de vaste onderdelen Nederlands, Engels, rekenvaardigheid (inclusief wiskunde), digitale geletterdheid en burgerschap. Daarnaast werden er drie zogenaamde leerdomeinen geformuleerd die de leerling van de toekomst in staat moeten stellen “de wereld te begrijpen”: Mens & Maatschappij, Natuur & Technologie en Taal & Cultuur. Het vak geschiedenis zou dan uit het standaardaanbod verdwijnen. Leerlingen krijgen nog wel historische kennis overgedragen maar het vak zelf wordt geïntegreerd in andere vakken. Geen goede ontwikkeling, wat mij betreft. 

Leer de geschiedenis, begrijp het heden. Daar gaat het ook om in Het verhaal van Nederland, de nieuwe 10-delige NTR-serie die vanaf begin februari op de Nederlandse tv is te zien. Het verhaal van gouden bergen en zwarte bladzijden. Het vertelt wie we zijn en hoe we zo zijn geworden. Een verhaal over strijd en verzoening, over vroeger en nu. 

Onze verre voorouders, die van alle hedendaagse Nederlanders, kwamen van de Russisch-Oekraïense steppe. Wie had dat kunnen bedenken?! Dat gegeven tekende ik op uit de mond van acteur Daan Schuurmans, de alwetend verteller van het programma. Deze tv-serie is gebaseerd op het Deense format ‘Historien om Danmark’ dat in 2017 in het buurland werd uitgezonden. Inmiddels ging ‘Het verhaal van…’ in meer landen in productie (maar niet in Spanje). De makers van de Nederlandse serie werkten er bijna drie jaar aan. De serie heeft een nieuw concept dat mij boeit: een combinatie van geënsceneerd drama, geschiedenis èn educatie. 

De eerste aflevering ging over het bestaan van jager-verzamelaars en boeren op Hollandse bodem, de tweede over de komst van de Romeinen en de opstand van de Germanen. Voor de goede orde: onze voorouders werden door de Romeinen  ‘barbaren’ genoemd, naar hun onverstaanbare gebrabbel. Zij vonden hen een asociaal volk dat zich niet wilde aanpassen. Mannen, vrouwen en kinderen werden met speren en zwaarden doorklieft, menig Germaans volk werd uit de geschiedenis gewist. Genocide in het land van Maas en Waal... Vanwege die bloederigheid boeide aflevering 2 mij minder. Deze serie heeft wekelijks een miljoenenpubliek aan kijkers en dat is goed nieuws. 

Wat mij met name boeide in de eerste aflevering was de boodschap dat we 95% van ons DNA gemeen hebben met leden van het Yamna- of Jamnavolk; in deze aflevering als groep Yamnaya genoemd. Mensen met een lichte huid en lichte ogen. Kenmerkend voor hun cultuur waren de kuilgraven, ook wel steenkisten genoemd. Yamna betekent 'gat' in het Oekraïens en Russisch, verwijzend naar de graven waarin men hun doden begroef. In een groot deel van Europa liggen duizenden grafheuvels met kuilgraven, ook op Nederlands grondgebied. De oudste steenkisten uit deze periode (de periode waarin hunebedden werden gebouwd), liggen in het noorden van Nederland. Hunebedden zijn collectieve graven boven de grond, steenkisten zijn graven in de aarde, bestemd voor een of twee personen. Een constructie in Friesland (Rijs) die als hunebed werd bestempeld, bleek bij nader inzien een steenkist te zijn. 

Deze tamelijk ontwikkelde herders lieten hun sporen ook na in het genoom van bijna alle hedendaagse Europeanen. Over hen wilde ik meer lezen. Ik zocht en zocht maar vond weinig in het Nederlands. Wel trof ik een zeer lezenswaardig artikel over hen aan in de Spaanse krant El País. En wat blijkt? Ook de Spanjaarden kregen de Jamna over de vloer! 

Meer dan 5.000 jaar geleden reed diezelfde nomadische groep vanuit Oost-Europa naar alle delen van het Europese continent om die te veroveren. Ze brachten innovatieve nieuwe technieken met zich mee waardoor ze snel landen konden bezetten: karren op wielen, getrokken door paarden. Dit stelde hen in staat om grote afstanden af ​​te leggen met grote hoeveelheden bagage en voorraden, wat hen een cruciaal voordeel gaf ten opzichte van andere volkeren in dat gebied. 

Meer dan 4.500 jaar geleden bereikten de afstammelingen van dit volk het Iberisch schiereiland. Bij hun invasie vermengden zij zich niet alleen met de bevolking maar zorgden er ook voor dat alle inheemse mannen van de aardbodem verdwenen in sommige delen van Europa, zoals het Iberisch schiereiland. "De botsing van deze twee populaties was niet vriendelijk; de mannen die arriveerden verdrongen de inheemse mannen bijna volledig", aldus David Reich, populatie- en evolutionair geneticus aan de Harvard Medical School en hoofd van een onderzoeksteam van internationale wetenschappers. 

De komst van deze vijandige indringers naar Spanje en Portugal had "een snelle en diepe genetische impact". Volgens de Spaanse historicus Íñigo Olalde hadden de daaropvolgende populaties tijdens de bronstijd 40% van hun DNA en 100% van hun Y-chromosomen van deze migranten. (Mannen hebben één Y-chromosoom, vrouwen hebben twee X-chromosomen.) Aangezien jongens het Y-chromosoom van hun vader erven, betekent dit dat de mannen die arriveerden "voortdurend preferentiële toegang hadden tot lokale vrouwen", aldus Reich. De Yamnaya die het Iberisch schiereiland veroverden, hadden bruine ogen, een prominente neus, een sterk hellend voorhoofd en opvallende wenkbrauwen. 

Gezien het feit dat de Yamna als volk van strijders wordt afgeschilderd, deed dat ook het ergste vrezen voor die vrouwen. Letterlijk grensoverschrijdend seksueel wangedrag… De indringers werden de enigen die nakomelingen nalieten, nadat ze zich hadden vermengd met Iberische vrouwen. Ik las dat die veroveringen inderdaad met geweld gepaard gingen, waarbij steppepopulaties Iberische mannen doodden of tot slaaf maakten en de vrouwen als hun eigendom namen. Ook die werden vaak tot slaaf gemaakt.

De studie waarbij het DNA van de overblijfselen van 153 individuen werden onderzocht die op het Iberisch schiereiland werden opgegraven, werd gepubliceerd in een van de belangrijkste wetenschappelijke tijdschriften ter wereld. Een aantal jaren daarvoor suggereerde een ander onderzoeksteam onder leiding van Reich dat Indo-Europese talen (Slavische, Romaanse en Germaanse talen) -de taalfamilie waartoe de meeste Europese talen behoren- zich via dezelfde cultuur en hun nakomelingen ontwikkelden.

De prehistoricus Roberto Risch van de Autonome Universiteit van Barcelona ​​vertelde aan Spaanse krant El País dat de vondsten van de opgraving in La Bastida de Totana (zuidoosten van de regio Murcia) "een grote verrassing" opleverden. Het bleek te gaan om een grafheuvel die een hiërarchische samenleving onthulde. Die brak met het oude egalitarisme van de vroeg-neolithische periode. Het was de oudste vondst van een nieuwe cultuur op Spaans grondgebied. "We realiseerden ons dat het Iberisch schiereiland niet alleen werd gekoloniseerd door de eerste neolithische migratiegolf van 9.000 of 8.000 jaren geleden maar ook door een latere, die een heel andere cultuur met zich meebracht". Er waren oorlogsbijlen en karren met vier wielen te vinden in aardlagen die 4.500 jaar oud zijn. “Vanaf dat moment waren bijna alle mannengraven gevuld met wapens, versieringen en vertoon van rijkdom.” (Hieruit kwam later de El Algar-cultuur voort.) 

Iedere in geschiedenis geïnteresseerde persoon weet dat de komst van Homo Sapiens in Europa circa 45.000 jaar geleden uiteindelijk de teloorgang van de Neanderthaler betekende. De beter aangepaste menssoorten prevaleerden. Verschillende mensenrassen wedijverden met elkaar om hun erfenis te bestendigen en hun genetica door te geven aan toekomstige generaties. Wat nu bekend staat als het 'Europese ras' is een mengsel van drie vroegere populaties van jagers-verzamelaars die in golven naar Europa kwamen.  

Aflevering 3 van Het verhaal van Nederland is vanavond te zien (20.35 uur op NPO 1) en heeft als onderwerp Friezen (Germaans volk, heidenen, uit het noorden) en Franken (christelijk, uit het zuiden) die in de vroege middeleeuwen het kustgebied van Nederland bewonen. Veel kijkplezier!