Aandachtsmarktplaatsen op steroïden

Dit wordt een blog die goed past bij Blue Monday. Deze blogtitel trof ik recent aan in een pittig artikel van de hand van Danny Mekic, tech-deskundige en promovendus aan de Universiteit Leiden. Daarin noemt hij social media ‘conflictfabrieken’ en dat vond ik goed gevonden. In dat artikel schetste hij het verloop van sociale media. 

In het prille begin brachten die media vrienden, familie, bekenden en onbekenden bij elkaar. Naarmate deze platforms groeiden, nam de winstdrang echter toe. Tech-CEOs kwamen tot de conclusie dat mensen bij elkaar brengen en constructieve, genuanceerde communicatie faciliteren niet bepaald winstgevend was. Het was winstgevender om mensen algoritmisch ‘in te sluiten’ waarna een eindeloze stroom breinrot-veroorzakende content volgde. Of om mensen juist tegenover elkaar uit te spelen met algoritmische provocaties door ze het idee te geven dat de wereld in brand staat, terwijl statistieken juist een tegenovergesteld beeld laten zien. 

En zo werden ‘sociale’ media verslavende, ophitsende aandachtsmarktplaatsen op steroïden met winstmaximaliserende algoritmen. Terwijl we, zonder het direct door te hebben, in de echte wereld steeds verder van elkaar af komen te staan en in een constante staat van conflict met anderen en onszelf raken. Tech-bedrijven moeten niet controleren wat we zien, te horen krijgen en moeten denken; dat moeten wijzelf bepalen. 

Mekic is van mening dat een verbod op sociale media voor kinderen tot 16 jaar, zoals dat nu is besloten door Australië en wordt overwogen in andere landen, onvoldoende is. Voor hem bestaat er maar één oplossing: dit onkruid moet worden verdelgd. Deze conflictbedrijven moeten de wereld uit. 

Nooit konden leugens, laster en strafbare uitingen zich zo snel verspreiden, geholpen door de algoritmen van Big Tech. Die zijn opzettelijk afgestemd op ophef. Ondanks het grote optimisme dat bestond toen internet en social media opkwamen, waren er altijd al mensen die zich zorgen maakten over de schade die deze vorm van nieuwe technologie zou kunnen aanrichten. 

‘Dat hep gestaan op Feesboek.’ Het is een zin uit het boek van Sander Schimmelpenninck, getiteld ‘De domheid regeert’. Ik deel lang niet al zijn standpunten maar dit boek vond ik een lezing waard. Hij haalt onder andere een Amsterdamse zangeres van het Nederlandse levenslied aan die op de Albert Cuyp-markt (ik woonde er 40 jaar geleden om de hoek) wacht op haar politieke held Geert Wilders. Zij wordt daar geïnterviewd en doet een uitspraak over werk vinden. Haar zoon kan geen baan vinden maar ‘al die buitenlanders’ wel. ‘Binnen vier maanden.’ De interviewer vraagt haar hoe zij dat weet. Dan noemt ze leugenfabriek Facebook als informatiebron. Schimmelpenninck vraagt zich af hoe realistisch het is om te verwachten dat een vrouw als zij zelf zin van onzin kan scheiden. Een terechte vraag, lijkt mij, en daarin schuilt een groot gevaar. (Nepnieuws als politiek wapen.) 

Elon Musk riep zichzelf uit tot de voorvechter van de absoluut vrije meningsuiting. Dit betekent in de praktijk dat alle moderatie-inspanningen op X inmiddels zijn teruggeschroefd terwijl moderatie juist het belangrijkste is wat dit platform zou moeten doen. Het zijn immers gebruikers die de content bepalen. De blauwe vinkjes op X zijn tegenwoordig echter niet meer gereserveerd voor betrouwbare bronnen maar zijn te koop. Voor iedereen. 

Begin 2024 bleek bovendien dat Musk –die zogenaamd vindt dat meningen in eerlijke competitie met elkaar moeten vechten om aandacht– rommelde met de algoritmen op zijn platform om te voorkomen dat een ander account meer likes zou krijgen dan die van hem. 

Musk is druk met zijn andere missie: extreem-rechts een stem geven op zijn platform en miljoenen doneren aan dit soort politieke partijen. Hij liet liegbeest Trump weer toe op X en gaf ook ruim baan aan Alice Weidel, de voorzitster van de radicaal-rechtse AfD in Duitsland. De Europese politiek lijkt zijn nieuwe ‘battle ground’ te zijn. Hij vloog tevens naar Nigel Farage (Reform UK) maar dat contact liep met een sisser af omdat Farage afstand nam van de extreem-rechtse activist Tommy Robinson (die momenteel een celstraf uitzit). Er zijn mensen die Musk gevaarlijker vinden dan de aankomend president van de VS. Het is overduidelijk dat beide heren uit hetzelfde giftige vaatje tappen. 

Iedereen mag een mening hebben -gefundeerd en ongefundeerd- en die wordt op social media luid verkondigd. Maar niet alle meningen mogen straffeloos worden geuit; denk aan haatzaaien of iemand met de dood bedreigen. Verschillende onware of misleidende uitingen, zoals laster, fraude en meineed, kunnen volgens het Nederlandse Wetboek van Strafrecht worden bestraft; zelfs wanneer de verspreider claimt slechts een mening te geven. 

De kus
Illustratie van: @Rhizomatika LAB

Nu Mark Zuckerberg, mede-oprichter van Facebook en eigenaar van tech-bedrijf Meta (waartoe tevens Instagram en Whatsapp behoren), recent ook besloot zijn moderators naar huis te sturen, vrees ik voor het ergste. Hij liet zijn oor naar Trump hangen, ook hij kuste de ring als nederige onderdaan... Hij doneerde 1 miljoen Amerikaanse dollar aan de inauguratie van Donald Trump. Deze man-met-strafblad wordt vandaag ingehuldigd als de 47^ste president van de Verenigde Staten. We gaan nog wat meemaken de komende vier jaar; zeker Europa! We gaan zien of ze zich met haar charmes weet te redden van de oppergod... 

En dan ook nog Jeff Bezos, oprichter van Amazon. Bezos is tevens eigenaar van The Washington Post. Cartooniste Ann Telnaes leverde met een tekening kritiek op de Amerikaanse tech- en media-topmannen die hun best doen om in de gunst te komen bij aankomend president Trump. Ze nam “deze mannen met lucratieve overheidscontracten en een belang bij het afschaffen van regelgeving die hun weg naar Mar-a-lago vinden” op de hak. 

De weigering van de hoofdredactie van de Post om de cartoon te publiceren, was een ongekende knieval. Telnaes noemde het in een interview een “game changer… en gevaarlijk voor de vrije pers”. Zij stapte per direct op. Ze werkte sinds 2008 voor die krant en ontving een Pulitzerprijs voor haar cartoons. ‘Lafhartige censuur’ noemde de Amerikaanse Associatie van redactionele cartoonisten dit besluit. De politieke cartoonist van de Volkskrant, Bas van der Schot, was er als de kippen bij om zijn solidariteit met haar te betuigen!    

In Nederland besloot politieke partij VOLT onlangs platform X te verlaten. Een journaliste van de Volkskrant kondigde vorige week iets dergelijks aan. Het sociale verkeer op de platforms van die conflictfabrieken werd in de loop van de tijd te giftig, wat haar betreft. En met het verder afschaffen van de regels van fatsoen is de verwachting dat het er steeds verderfelijker wordt. Dit zijn maar druppels op een gloeiende plaat maar hoop doet leven. 

Zelf raakte ik nooit besmet met het virus van social media. Dat is een bewuste keuze. Wereldwijd zijn er 5.2 miljard gebruikers van deze platforms, ofwel 68% van de totale wereldbevolking. Gemiddeld brengt men er dagelijks 143 minuten door. (Gegevens van Statista.) Zelf vermijd ik ze sinds hun bestaan, met Whatsapp als uitzondering. Die app gebruiken mijn liefje en ik om in contact te blijven met vrienden en familie in het buitenland. We bellen ermee, wisselen dagelijks foto’s uit, hebben wekelijkse videogesprekken. 

Vanaf het begin had ik geen interesse in ongenuanceerde uitspraken van wildvreemden. Meningen van mensen die mij dierbaar zijn, doen ertoe. Ook als ze een ander standpunt verkondigen. Maar iemand die flauwekul uit en onbewezen, niet op feiten gebaseerde uitspraken doet, iemand die bovendien niet kan spellen, houd ik graag buiten de digitale deur!   

Gisteren (19 januari) ging TikTok in Amerika in de ban, na zorgen over privacy en veiligheid voor gebruikers. Deze app, in handen van het Chinese bedrijf ByteDance, wordt gezien als gevaar voor de nationale veiligheid. (Hard bewijs ontbreekt maar de VS en China zijn verwikkeld in een geopolitieke machtsstrijd.) Het platform had naar schatting 100 miljoen actieve gebruikers. Een fractie van de 170 miljoen jongeren die het betreft, stapt waarschijnlijk over naar RedNote. Dat is het best te vertalen met ‘het rode boekje’ -van Mao- dat van Chinese makelij is. Volg jij het nog?! Een door Chinezen gecontroleerde app wordt nu ingeruild voor een Chinese app? Tja. Analisten schatten dat 40% van het advertentiegeld dit jaar zal terechtkomen bij Facebook en Instagram. De ban zal van korte duur zijn. Trump heeft al aangekondigd het besluit terug te draaien. 

RedNote schijnt geen TikTok-kloon te zijn. Het is eerder een equivalent van Instagram. Wereldwijd heeft dit platform al 300 miljoen gebruikers. Sinds deze maand staat de app op nummer 1 van de hitlijst van meest gedownloade social media-apps in de VS. 

Onlangs las ik een interview met de CEO van Bluesky. Ook dit platform maakt momenteel een onstuimige groei door. De 33-jarige Amerikaanse Jay Graber (Chinese moeder, Zwitserse vader) is er de baas. Zij studeerde Science, Technology and Society aan de Universiteit van Pennsylvania. Veel ‘Twittervluchtelingen’ (hét woord van 2025?!) vinden het verfrissend. Er is, naar verluidt, minder ophef, haat en negativiteit dan op X. In conversaties zou een positieve toon te horen zijn. Er gaan geen trollen, bots en complottheorieën rond. Bluesky begon in 2019 op initiatief van Jack Dorsey, oprichter van Twitter. Het ontstond uit de behoefte om gebruikers meer controle te geven over hun eigen online-identiteit. Inmiddels telt dit platform circa 26 miljoen gebruikers. 

Ideologisch staan Musk en Graber mijlenver uit elkaar. Graber is iemand die de macht bij tech-bedrijven juist wil weghalen. Zij wil haar platform vrijwaren van ‘enshittification’ (platformvervuiling). Musk, die de pijn van weglopende gebruikers op X probeert te bagateliseren, noemt zijn concurrent Bluecry. Daarin toont hij zich een slechte verliezer. Net als zijn nieuwe baas.