Those who save them

Het is vandaag dodenherdenking in het Vaderland. Ik leef nu in een Europees land waar geen Tweede Wereldoorlog woedde en waar men deze herdenking en de daarop volgende bevrijding niet kent. Spanje kent wel degelijk  oorlogsslachtoffers van een felle burgeroorlog. Ik realiseer mij op een dag als vandaag dat Hitler's Duitse luchtmacht, de fascistische broeders van Franco, hun nieuwe bommenwerpers 'uitprobeerden' op de Spaanse stad Guernica en daarmee Franco in het zadel hielpen (1937). 

Voor mij gaat vandaag vooral over het herdenken van slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, slachtoffers van het Derde Rijk. Afgelopen week werd mij heel duidelijk waarom aandacht en waakzaamheid belangrijk blijven.

In The Guardian, The Atlantic en Associated Press las ik over antisemitische vooroordelen en bizarre theorieën. Een raadslid van de stad Washington schreef in een tweet dat de joodse familie De Rothschild het klimaat beheert en natuurrampen over de lokale gemeenschap uitstort. De Britse Labour-partij deed in de afgelopen jaren onder Jeremy Corbyn niets aan het vermeende antisemitisme van zijn partij, ondanks serieuze aanbevelingen in 2016. De Palestijnse president Abbas zei onlangs dat de Holocaust niet ontstond door antisemitisme maar vanwege het sociale gedrag van joden. Een Duits rapduo ontving recent een van de belangrijkste Duitse muziekprijzen terwijl ze antisemitische teksten bezigen. Het is een kleine greep uit een weekje kranten lezen. 

Vorige maand stelde Angela Merkel een nieuwe regeringsfunctie in. Felix Klein, die de functie van speciale gezant Antisemitisme gaat vervullen, begon deze week aan zijn werk. Hij start met het aanleggen van een nationaal register waarin alle wan- en misdaden tegen de circa 100.000 joden in Duitsland uitvoerig en precies worden vastgelegd. Vooral wie de daders zijn. Daarover bestaan nogal eens misverstanden; de Duitse overheid meent weleens iets anders dan de slachtoffers. Dat register moet meer inzicht gaan bieden in de drijfveren van de daders. Klein zegde bij zijn inhuldiging toe dat hij dit met chirurgische precisie te lijf zal gaan.

Onlangs sprak Merkel publiekelijk over het bestaan van verschillende soorten antisemitisme in haar Duitsland. Type A is van oudsher aanwezig onder Duitsers en type B is geïmporteerd. 20% van de Duitsers blijkt nog steeds antisemitische opvattingen te huldigen, een percentage dat al vele jaren op hetzelfde niveau ligt, aldus krant The Atlantic. De geïmporteerde versie kwam mee met de ruim één miljoen vluchtelingen uit moslimlanden die in de zomer van 2015 op Duitse bodem stapten.

Het geïmporteerde antisemitisme kwam mee met vluchtelingen uit Syrië en Irak, moslimlanden waar anti-joodse opvattingen deel uitmaken van de staatsideologie en waar antisemitische samenzweringstheorieën wijdverbreid zijn. Dat antisemitisme werd verder versterkt door toedoen van ultraconservatieve salafi-moslims die reeds binnen de Duitse landsgrenzen verblijven. In datzelfde jaar brachten vier van Duitslands belangrijkste inlichtingendiensten een rapport uit waarin zij waarschuwden voor de import van islamitisch extremisme, Arabisch anti-Semitisme, nationale en etnische conflicten en zeer van de Duitse mores afwijkende maatschappelijke en rechterlijke opvattingen. Die diensten waren veel pessimistischer dan Merkel zelf die destijds nog van mening was “wir schaffen dass”. Drie jaar later denkt ze dat niet meer.

Ontwerp: Yair Emanuel

Een gefilmde aanval op een jongeman met een keppeltje in Berlijn ging onlangs viraal. De jongen werd met een riem toegetakeld door iemand die een Syrische vluchteling bleek te zijn. Degene die werd aangevallen bleek een 21-jarige Arabische Israëli die het keppeltje bewust opzette om een vriend te tonen hoe gevaarlijk het is om dat hoofddeksel hedentendage in het Duitse openbare leven te dragen. Een grote groep Duitse joden denkt er serieus over het land te verlaten vanwege toenemend antisemitisme. Kan Duitsland zijn joden nu wel beschermen?

Rond dodenherdenking dompel ik mij jaarlijks onder in Holocaust-literatuur. Mijn liefje vroeg mij onlangs waarom ik mijzelf zoveel druk opleg. Wereldboekendag, Aardedag, Internationale Vrouwendag, Dodenherdenking en nog wat andere Special Interest-dagen. Tja. Als blogger kan en wil ik niet anders. (En nee, ik ben geen masochist.) Deze zelfopgelegde taken ervaar ik niet als hinderlijk. Ik vind het belangrijk stil te staan bij kwesties die mij na aan het hart liggen. Dat geeft zin aan mijn bloggend bestaan.

Voor dit jaar koos ik de debuutroman van de Amerikaanse auteur Jenna Blum, getiteld ‘Those Who Save Us’. Het is een oudje maar wel een New York Times Bestseller. In de Nederlandse vertaling kreeg het de titel ‘Het familieportret’. De mens Blum is dochter van een joodse vader en een moeder met Duitse roots. Haar eerste levensjaren bracht ze door in Minnesota. Voordat ze boeken ging schrijven, werkte ze mee aan het project van de Shoah Visual History Foundation van Steven Spielberg. Tussen 1993 en 1997 interviewde ze voor dat doel Holocaust-overlevenden. Overmorgen komt haar derde roman uit, getiteld ‘The Lost Family’; wederom een boek met een Holocaust-thema.

Het is überdeutlich waar auteur Blum haar inspiratie voor dit boek kreeg... Het heeft twee verhaallijnen die met elkaar zijn verweven: die van Duitse moeder Anna (jaren ’40 van vorige eeuw) en haar dochter Trudy. De jonge Anna wordt verliefd op de joodse arts Max. Ze wordt zwanger van hem maar uit vergelding wordt Max door Anna’s vader verraden en weggevoerd. De ongehuwde aanstaande moeder vindt elders onderdak bij een Duitse bakkersvrouw die actief deelneemt aan het verzet en stiekem gevangenen in het nabijgelegen Buchenwald voedt. Inmiddels is Anna bevallen van een dochter: Trudy. Een Hauptsturmführer van het concentratiekamp dwingt de jonge moeder wekelijks tot seks daar hij van haar medeplichtigheid weet. Dat kan niet anders dan liefdeloos zijn.

Het verhaal van dochter Trudy speelt zich af in de jaren ’90 van vorige eeuw. Zij wordt hoogleraar Duitse Geschiedenis aan de universiteit van Minnesota. Zij probeert allereerst het oorlogsverleden van haar hardnekkig zwijgende moeder Anna te ontrafelen. Ze vraagt zich af of ze kind is van een SS’er met wie haar moeder en zij op een wazig portret staan. Voor haar werk gaat ze deelnemen aan een universiteitsproject waarvoor Duitsers (vooral vrouwen) worden geïnterviewd. Hoe verwerkten zij de oorlog? Alle zienswijzen passeren de revue: die van antisemieten, van collaborateurs, van onverschilligen en van slachtoffers. Met een van hen knoopt ze een relatie aan (eveneens liefdeloos). 

Met mijn beschrijving wil ik niet de schijn wekken dat ‘Those Who Save Us’ Holocaust-kitsch is. Daarvan is geen sprake, wat mij betreft. De auteur stipt heikele punten aan, zoals een gecompliceerde moeder/dochter-relatie, medeplichtigheid, lafheid, vooroordelen, wreedheid, schuldgevoel en schaamte. Aan het einde van het boek wordt aan de lezer impliciet de vraag gesteld: “wat zou jij hebben gedaan?” Dat is het andere ding dat Blum goed kan: indringende vragen stellen. Ik zou het niet weten... De Amerikaanse actrice Carry Fisher (van Star Wars) zei ooit “take your broken heart and turn it into art”. Dat deed Blum. Dat alles maakt het een boeiend en meeslepend boek.

Vanavond zijn wij twee minuten stil. Opdat wij niet vergeten. Veel is nog niet verwerkt of inmiddels dienen zich nieuwe oude problemen aan. Tja.