Tien vogels die de wereld veranderden

Gisteren was het de Internationale Dag van de Biodiversiteit. Voor de natuur in Nederland viel er weinig te vieren. Nederland is Kampioen Biodiversiteitsverlies. In Europa en zelfs wereldwijd, aldus emeritus hoogleraar Ecologie Louise Vet. Na de bijzondere natuur, zien we inmiddels ook de algemene soorten achteruitgaan; zoals huismussen en spreeuwen. Het vorige week gepresenteerde coalitieakkoord maakt het er niet beter op. Ik was geschokt te lezen dat 50% van de Nederlanders tevreden is met het akkoord, volgens IPSOS... 

Deze blog gaat over vogels. Niet over paradijsvogels, spotvogels, geluksvogels, walgvogels, plaagvogels, onheilsvogels of paniekvogels. Nee, dit gaat over pechvogels in de natuur. Onlangs ontdekte ik een boek van de bekende Britse naturalist Stephen Moss, getiteld ‘Ten birds that changed the world’. Als amateurvogelaar en liefhebber van gevederde vriendjes kon ik dat niet links laten liggen! Op de kaft staan 9 van de te bespreken vogels afgebeeld, Ik miste er eentje en dat, net als de titel, intrigeerde dus ik begon enthousiast te lezen. 

Natuurvorser, vogelaar en auteur Stephen Moss (1960) studeerde Engelse taal en letterkunde aan de universiteit van Cambridge. Daar kun je een eind mee komen! Voor de BBC maakte hij daarna jarenlang tv-series over natuur en vogels in het bijzonder. Hij schreef er ook tientallen boeken over. Moss houdt sinds 2009 (een jaar nadat ik ermee begon) wekelijks een blog bij. 

Dit boek, dat in 2023 verscheen, is een fascinerende studie van vogelsoorten waarmee de mens door de jaren heen een beladen relatie onderhield. Er wordt geschat dat er 10.700 soorten bestaan in de wereld. Gelukkig kiest Moss er slechts tien uit. De soorten die hij kiest, kwamen er allerbelabberdst af. 

Sinds 1970 verdubbelde de wereldbevolking ruim, van 3.7 miljard naar 8 miljard maar dat geldt niet voor dieren (waaronder vogels); dat aantal halveerde wereldwijd in diezelfde periode. De vogels die hij in zijn boek beschrijft, dienden de mens als ‘food, fuel & feathers’. We moeten er niet van uitgaan dat vogels zich aan onze kant scharen; dat zou teveel wensdenken zijn. Ze vormen een tijdelijke alliantie met ons als zij er zelf voordeel van hebben. Maar dat is vaak ook maar  tijdelijk. 

Moss had zoveel nieuwsfeiten te melden dat ik op bijna elke bladzijde wel een aantekening maakte om niet te vergeten of om later op terug te komen. Uiteindelijk had ik ruim tien pagina’s notities. Het boek focust op raven, duiven, wilde kalkoenen, dodo’s, Darwins vinken, Guanay-aalscholvers, zilverreigers, witkopzeearenden, boommussen en keizerspinguïns; in volgorde van verschijning in het boek. 

Ik ga niet elke vogelsoort uitgebreid bespreken. Van de dodo weten wij dat dit hét wereldwijde icoon werd van de noodlottige gevolgen van de aanwezigheid van de mens op dit dier: uitsterven. De Nederlandse kolonisten veroorzaakten dat 300 jaar geleden. We weten verdraaid weinig over deze vogel. Het was een jonge Deense wetenschapper die vermoedde dat de dodo verwant was aan de  duif. Dat werd aanvankelijk weggewuifd maar het bleek later toch te kloppen. De eerste aanschouwing van de dodo stamt van 400 jaar geleden; diens neergang -in 100 jaar- ging dus razendsnel. 

De Amerikaanse auteur Will Cuppy schreef ooit in een boek over het dier ‘The dodo never had a chance. He seems to have been invented for the sole purpose of becoming extinct.’ Alleen een slechte nabootsing van deze vogel in het Natural History Museum in Londen bleef ervan over... Mijn liefje en ik reisden in de jaren ’90 van de vorige eeuw naar Mauritius. Dit eiland vond ik destijds een paradijs op aarde. Je kon je de ramp met de dodo bijna niet voorstellen. Maar overal waar we kwamen, zagen we aandenkens aan deze sneue vogel. Het foto-album dat we als herinnering in de kast hebben staan, heeft een dodo op de omslag. 

Ik verwachtte ook Darwins vinken in het boek van Moss aan te treffen. Het belang van deze soort kennen we. De auteur benaderde het verhaal over deze vogelsoort echter op eigen wijze. Hij is goed in het scheiden van feit en mythe! Hij toont namelijk aan dat het verhaal van de baanbrekende rol die Galápagos-vinken in Darwins evolutietheorie zouden hebben gespeeld, een mythe is. Het was pas veel later dat andere natuuronderzoekers (het echtpaar Grant), die jarenlang de kolonie vinken op het eiland Daphne Major van dichtbij bestudeerden, aantoonden hoe natuurlijke selectie in realtime en met snelheid plaatsvond onder vinken. Een aantal van deze vogels fotografeerde ik toen we in 2015 op deze bijzondere eilandengroep voor de kust van Ecuador rondreisden. (Zie mijn webalbum.) 

De ‘bald eagle’, de witkopzeearend die de Founding Fathers in Amerika in de 18^de eeuw als symbool van macht en vrijheid begonnen te gebruiken, kijkt -voor de kijker- naar links. De vlag die onder president Donald Trump werd ontworpen en gebruikt, kijkt naar rechts. Naar extreem-rechts, welteverstaan. Net als deze roofvogel als nazi-symbool deed. Tja. 

Maar terug naar het begin van dit boek. Moss start met het verhaal van de raaf. Deze pikzwarte vogel met grote snavel is sinds mensenheugenis verbonden met de mens en komt in de alleroudste legendes voor. Een van die legendes is bijvoorbeeld dat als raven niet meer op de Tower of London zitten, het Verenigd Koninkrijk and de Britse monarchie ten onder zullen gaan. In de late 15^de eeuw was de raaf beschermd door een Koninklijk Besluit. Tijdens de bommenregens op de Engelse hoofdstad (Blitz) door de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog overleden twee raven op de Tower door geluidsoverlast. Toen waren er nog drie over. Men werd nerveus... Moss sprak met ravenmeester Skaife die inmiddels met pensioen is. In maart van dit jaar werd daar een nieuwe meester aangesteld. (Tegenwoordig zitten er zeven raven op de toren.) 

Volgens de overlevering stuurde Noach -de man van van de Ark- als eerste een raaf weg om te weten of het wassende water inmiddels was gedaald. Die vogel keerde nooit terug, eigenzinnig als dit vogeltype kan zijn. (Daarna werd er een duif op uitgestuurd, bekend om loyaliteit.) De band raaf-mens begon toen wij, homo sapiens, nog jagers-verzamelaars  waren. Raven begeleidden de mens op de jacht, wees ons waar prooien waren te vinden en snoepten zelf van de resten die wij achterlieten. Een win-winsituatie zoals we dat tegenwoordig zouden noemen. 

Dat veranderde radicaal toen de mens zich vestigde en landbouwer werd. Toen veranderde onze relatie met raven van een vriendelijke naar een vijandige. Wij werden elkaars concurrent. De oorspronkelijke bewoners van Amerika hadden eveneens een symbiotische relatie met de raaf bij het zoeken naar voedsel. Raven wezen de Vikingen de weg naar nieuw land waarnaar ze op zoek waren (om te plunderen). Beroemde schrijvers en dichters schreven over de raaf, denk aan Hamlet of Othello van Shakespearre, verhalen van Charles Dickens, Lewis Carroll (Alice in Wonderland), Aldous Huxley  en J.R.R. Tolkien (de Hobbit). Raven hebben relatief veel hersens, in vergelijking met andere vogelsoorten. Uit wetenschappelijke onderzoeken blijkt dat raven, net als mensapen, complexe taken kunnen uitvoeren. 

Het tweede hoofdstuk gaat over duiven, in het bijzonder de rotsduif, voorvader van de huisduif. De relatie mens-duif begon ongeveer 67.000 jaar geleden in een rots in het tegenwoordige Gibraltar. Neanderthalers oogstten daar wilde rotsduiven. Alhoewel je dit formeel geen domesticatie kunt noemen, is het wel de overgang van jagen op duiven naar het houden van duiven. 

Moss noemt postduiven in zijn boek ‘the original Internet’. Het dier kan op instinct snel van a naar b vliegen, over zeer lange afstanden. Mensen gingen ze in allerlei situaties gebruiken als boodschapper. Een bijzonder voorbeeld is de Amerikaanse postduif 'Cher Ami' (lieve vriend). Engeland schonk destijds ongeveer 600 postduiven aan een Amerikaans legercorps. Deze duif werd ingezet tijdens de Eerste Wereldoorlog en zou leden van de 77^ste Divisie die achter de Duitse linie kwamen vast te zitten en door eigen vuur werden bestookt, hebben gered. (Toen bestond er nog geen communicatie-infrastructuur via telegraafdraden.) De vogel werd ernstig verwond door Duits vuur (kogels in de borst en de rechterpoot) maar vloog door en redde zo The Lost Battalion op Frans grondgebied. De duif werd geopereerd, zijn rechterpoot werd geamputeerd en hij verloor een oog. Maar hij overleefde de beschieting niet. Van de Franse overheid ontving Cher Ami het ‘Croix de guerre’, een hoge onderscheiding voor heldendaden. De opgezette vriend is te vinden in een Amerikaans natuurmuseum. Die held staat nu stof te vergaren... 

Vogelsoort 3 in deze reeks is de wilde kalkoen. Dat blijkt de vogel te zijn die ontbreekt op de boekomslag. (Wellicht omdat het dier te lelijk is om daarop te figureren?) Dit vond ik een van de minst interessante hoofdstukken in het boek. (De illustratie komt uit het boek.)

De wilde kalkoen was de favoriete proteïnesoort van de oorspronkelijke bewoners van Amerika. Zij leerden de witte kolonisten van de (zogenaamde) Nieuwe Wereld’ jagen op dit dier. Alhoewel vroege Amerikaanse regeringen nauwelijks begrip voor -laat staan mededogen- hadden met de eerste bewoners, werd de kalkoen toch de jaarlijks favoriete maaltijd op Onafhankelijksheidsdag (4 juli). Nu worden kalkoenen daar alleen nog maar in megastallen gefokt. Met hun allen in veel te krappe behuizing. Ze kunnen niet eens meer lopen...

Een van de interessantste hoofdstukken vond ik die over de Guanay-aalscholvers in Peru. Met hun poep werden astronomische bedragen verdiend. Hun stikstof- en fosfaatrijke uitwerpselen werden ‘het bruine goud’ genoemd. Tussen 1840 en 1879 werd voor een geschatte waarde van 6.1-9.1 miljard Britse ponden (omgerekend naar vandaag de dag) verscheept naar Noord-Amerika en Europa. Duizenden, met name Chinese contractarbeiders die onder valse voorwendselen werden weggevoerd, stierven onder erbarmelijke omstandigheden tijdens de oogst van dit type natuurlijke kunstmest. Chemische kunstmest maakte een einde aan deze lucratieve vorm van inkomsten voor het Zuid-Amerikaanse land. 

Het verhaal over de zilverreiger is evenzeer boeiend. Hun sneeuwwitte veren (aigrettes) werden de favoriete accessoires van rijke, Westerse vrouwen. Gedurende de eerste drie maanden van 1885 werden in Londen 750.000 huiden van kleine en besneeuwde zilverreigers geveild. De rücksichtlose jacht op de veren van deze vogels leidde uiteindelijk tot de wereldwijde oprichting van vogelbeschermingsorganisaties; onder andere de Audubon Society in de VS en de Royal Society for the Protection of Birds (RSPB) in Groot-Britannië. Het waren vrouwen die in verweer kwamen tegen deze uitbuiting. Moss noemt ze in zijn boek ‘ornithologische sufragettes’. Hij toont zijn gevoel voor humor geregeld, schrijft heel leuk. 

In communistisch China gaf Mao Zedong in 1958 opdracht tot de massale uitroeiing van boommussen als onderdeel van een campagne tegen de ‘Vier Plagen’. (De andere doelwitten waren ratten, vliegen en muggen.) Mussen eten waardevolle zaden die de jaarlijkse oogst bedreigden. Elke mus at gemiddeld 4.5kg zaaigoed. Het regime berekende dat dat genoeg was om 60.000 Chinezen te voeden. Ongeveer 1 miljard van deze vogels werden afgeslacht. De mus als Vijand van de Staat... kun je je dit voorstellen?! Een 16-jarige jongeman uit Yunnan werd nationale held omdat hij in zijn uppie 20.000 mussen met zijn blote handen de nek omdraaide. Dit leidde tot het bijna-uitsterven van deze vogelsoort. Wat niemand bevroedde, was dat deze massamoord indirect bijdroeg aan de Grote Hongersnood -de grootste aller tijden- waarbij tussen de 15 en 55 miljoen Chinezen omkwamen. De mussen waren immers niet meer aanwezig om te jagen op insecten die de gewassen verwoestten. 

De rode draad door het boek is het thema klimaatverandering waarmee vogels wereldwijd worden geconfronteerd en bedreigd. Door het steeds snelller smelten van het zee-ijs op Antarctica wordt de broedcyclus van de keizerspinguïn er ernstig verstoord, met als gevolg dat de kuikens het risico lopen te verdrinken. Dat gebeurde al eens in 2016 met 10.000 chicks. Ook de voedselbronnen waarvan zij afhankelijk zijn, slinken dramatisch. Deze vogel wordt tot de specialisten gerekend, een soort die alleen onder één bepaald soort omstandigheden leeft: die van de barre Zuidpool. (Ze kunnen niet vliegen.) 

Veel andere vogelsoorten wereldwijd, een op de acht, worden evenzeer door klimaatverandering bedreigd. In die zin zou je de pinguïn de kanarie in de kolenmijn kunnen noemen (net als de ijsbeer). ‘Als we met de natuur knoeien’, stelt Moss, ‘doen we dat op eigen risico. De keizerpinguïns sterven misschien eerst uit maar ze voorspellen onze eigen, niet al te verre toekomst.’ 

Na lezing van dit boek (aanrader!) zal ik sommige gevederde vriendjes voortaan toch met andere ogen bezien. Het webalbum over de vogels die ik tot dusver zag op mijn reizen en verblijven, getiteld 'Bevlogen jaren', heb ik geupdate en vind je in de rechterkolom van mijn blog. Je zult er geen kalkoenen aantreffen. Wel de kleinste vogelsoort (kolibrie) en de grootste (Andes-condor)!