Papá Noel down Memory Lane

Laatst keken mijn liefje en ik 's middags naar het programma ‘Tijd voor Max’ toen moeder en zoon Smits uit Weurt (nabij Nijmegen) aanschoven aan de praattafel. De familie Smits heeft al bijna 35 jaar een bijzondere hobby: kerststallen en -groepen verzamelen van over de hele wereld. De verzamelaars heten Jo en Maria, dat moet hen hebben voorbestemd! Jo wist van de aanstaande tentoonstelling, een conservator kwam vorig jaar al langs bij het echtpaar. Hij overleed echter in februari van dit jaar.

Maria vertelde in de studio dat ze al jarenlang lid zijn van de Vereniging Vrienden van de Kerstgroep Nederland. (Ik wist niet eens dat die bestaat.) Evenmin wist ik dat er een vaste opstelling geldt voor een kerstgroep of -stal; wie links moet staan van baby Jezus en wie rechts maar ook dat wist zij ons als kijkers toe te lichten. Uiterst leerzaam als je vriendin van de kerstgroep bent. Zij bouwden hun collectie op via rommelmarkten, Marktplaats, eBay en buitenlandse sites. Maria vertelde hoe zij en haar echtgenoot tijdens een vakantie ter plekke een Thaise kerstgroep kochten die ergens in een dorp ten noorden van Bangkok stond. Er werd een taxi gestuurd om het op te halen. Met veel kunst en vliegwerk haalden zij, op het nippertje, hun vliegtuig terug naar Nederland. Mét kerstgroep. Ik zag gestyleerde, kleine, in zijdezacht lichtgroene gewaden gestoken figuren in beeld. Mooi! 

De kerststal is een iconisch beeld van deze tijd van het jaar. De kerststaltraditie vindt haar oorsprong in 1223, toen Franciscus van Assisi in het Italiaanse Greccio de eerste levensechte kerststal liet opvoeren. Met deze levende voorstelling wilde hij het kerstverhaal dichterbij brengen voor mensen die niet konden lezen. Door de eeuwen heen evolueerde de traditie van grote opvoeringen in kerken en op pleinen naar een stalletje bij mensen thuis, waarmee gezinnen het kerstverhaal op eigen wijze kunnen beleven. 

Smits uit 1.300 groepen bestaande collectie staat het grootste deel van het jaar in manshoge stapels dozen op zolder maar rond Kerst ziet een klein deel het daglicht. De verzameling toont een opvallende verscheidenheid in grootte; de kleinste stal is slechts vier millimeter groot. Een van de hoge ‘stalletjes’ gaat ronddraaien door de warmte van kaarsen. De lange figuren van ebbenhout komen uit Afrika. De kerststal uit Zuid-Amerika heeft lama’s in plaats van een os en een ezel. Er zijn kerstfiguren van Playmobil, eentje zelfs op een Segway. Er is een kerstgroep met uitsluitend zwarte kralenpoppetjes en eentje van Swarovski-kristal. Je vind er ook een porseleinen kerstgroep in origami-stijl, een Delfts  Blauw-tafereel met kamelen en een speelse opstelling met rubberen eendjes. De allerdierbaarste groepen staan echter bij Maria thuis in een vitrine. (Jammer, he?!) 

Dat alles leent zich goed voor een expositie in een culturele stad met veel nationaliteiten als Rotterdam. De Kunsthal ruimde plaats in voor 100 bijzondere stukken uit de Smits-collectie, onder de titel ‘Midden in de Winternacht’. Deze is tot 12 januari 2025 te bezichtigen. 

De Max-uitzending deed mij terugdenken aan een bezoek aan een kerk in Middelharnis in december 2006 met onze vrienden Nelly & Diederik. Die kerk stond vol met kerststallen en -groepen uit binnen- en buitenland. Achteraf denk ik dat het weleens (een deel van) de Smits-collectie heeft kunnen zijn. Wij verbleven destijds in het vakantiehuis van onze vriend Ger in Ouddorp. We woonden al in Spanje maar zouden vanaf Schiphol naar Centraal-Amerika vliegen om daar te beginnen aan een georganiseerde rondreis langs de Maya-routes door Mexico, Guatemala, Honduras en Belize. 

Gedenkwaardig is in dit verband dan ook kerst die we dat jaar vierden in een fraai versierde kerk in het op 2.200m hoogte gelegen San Cristobal de las Casas (regio Los Altos de Chiapas, Mexico). Lokale mensen, veelal afstammelingen van de Mayas en Tlaxcaltecas, waren prachtig gekleed en zongen uit volle borst mee. De man die Niño Gesoes naar het altaar bracht (niet om te offeren!), was een inktzwarte man in een spierwit priestergewaad. Dat beeld zal ik nooit vergeten.

We nodigden Nelly & Diederik uit om samen een kerstuitstapje te gaan maken. Mijn liefje, vaak de akela van de groep, stuitte in een lokale krant op een kerststalletjestentoonstelling in Middelharnis. Op de dag van dit uitje was het even zoeken voordat we de plek vonden maar het was de moeite waard. Tenminste, dat vonden wij... 

Onze vrienden zijn wel wat van ons gewend maar het leek alsof we hier het elastiekje net iets te ver hadden opgerekt. We stapten een donker kerkgebouw binnen dat boordevol kerststalletjes stond. Ik keek mijn ogen uit, vooral de vele buitenlandse exemplaren vond ik interessant. Voor mijn liefje gold hetzelfde. Maar onze stadse vrienden uit Rotterdam bescheurden het toen ze er rondliepen. Nelly, die aanstekelijk kon lachen, kreeg de slappe lach waaraan geen einde leek te komen. Ze gierde het uit, totdat ze het bijna in haar broek deed. Als ik nu naar de foto’s van toen kijk, moet ik weer lachen. Niet zo uitbundig als zij, dat kon er maar een. Mijn lach is er een vol dierbare herinneringen.

Aan dit memorabele bezoek hielden we de uitdrukking over dat iets ‘een hoog kerstalletjesgehalte’ heeft als het neigt naar truttigheid. Dat begrip bezigen we tot op de dag van vandaag. Helaas is Nelly niet meer bij ons. Zij overleed begin 2009 aan de gevolgen van uitgezaaide longkanker. 

Nelly had wel een verbinding met Max. Op 20 november 2008 was zij zelf te gast in een uitzending van ‘Tijd voor Max’, in het kader van het project Longstories waaraan zij dat jaar deelnam. Daarin werd het leven van longkankerpatiënten artistiek uitgebeeld. 

Nelly’s persoonlijke verhaal werd verbeeld door de Nederlandse kunstenares Astrid Bussink. Het resultaat van hun samenwerking heette 'Perpetuum Mobile'. Nelly had in die film graag zichzelf gespeeld maar dat was niet meer mogelijk, gezien haar fysieke gesteldheid. Voor Bussink was Nelly een hedendaagse Sisyfus die zich steeds opnieuw moest hervinden. De ene dag moest zij vrezen voor haar leven, de volgende dag was het acute levensgevaar geweken. Ondergaan en weer bovenkomen, in duisternis terechtkomen en weer naar het licht gaan, het aardse leren loslaten en toch niet onthecht raken. Dat waren constanten in haar leven als ongeneeslijk zieke patiënte. Bussink’s associatie met Sisyfus vond ik destijds treffend gekozen. Het verhaal van de Griekse Sisyfus die als straf van de goden een rotsblok tegen de berghelling op moet rollen en er telkens net niet in slaagt de top de bereiken, is een mythe. Voor Nelly was het harde werkelijkheid.

Onze vriend Ger, van het vakantiehuis in Ouddorp, overleed in september van dit jaar aan de gevolgen van COPD. Ook een dodelijke longziekte. 

Na de recente uitzending van ‘Tijd voor Max’ whatsappte ik met Diederik, onze vriend en echtgenoot van Nelly. Hij woont nog steeds in Rotterdam, op steenworp afstand van de Kunsthal. Ik liet hem weten dat er weer een tentoonstelling van kerststalletjes was te bezichtigen en dat hij deze zeker (ook) niet mocht missen! Dat was niet tegen dovemansoren gezegd. De volgende dag bleek hij de Kunsthal al te hebben bezocht, op weg naar huis na celloles. De uitgebreide collectie foto’s die hij daarna toestuurde, was zijn kerstkado aan ons. 

Vond hij het interessant? vroeg ik. Zijn antwoord was kort maar krachtig: ‘Nee’. Hij deed dit niet voor zichzelf, hij deed het voor ons; de kerststalletjesfetisjisten van weleer. Daar moest ik op mijn beurt onbedaarlijk om lachen. De met maisbladeren vervaardigde Tsjechische kerstgroep en de geborduurde versie vond ik vooral leuk. Een toepasselijker anecdote kan ik als blogger niet bedenken voor deze donkere dagen voor Kerst. Met dank aan de Kerstman in Rotterdam.