Geduldig wachten

Afgelopen zondag was het hier Dia de la Madre (moederdag) en vandaag, Dag van de Arbeid, is een nationale vrije dag. Precies 13 jaar geleden stopte ik met werken en ving mijn leven als ‘pensionista’ in Spanje aan. Veel Spanjaarden namen gisteren een dagje vrij om zo van een lang weekend te genieten. Het was goed merkbaar in onze woonwijk en de supermarkten.

Bij Consum wachtte ik bij de visbank netjes op mijn beurt en dat werd een oefening in veel geduld. Als gepensioneerde heb ik tijd en een mens is nooit te oud om te leren. Zelf wilde ik slechts twee ‘lomos de merluza’ (lendefilets van de heek), de mensen voor mij bestelden kilo’s grote en kleine vissen. Ze werden allemaal schoongemaakt. Alleen de sardientjes gingen zonder behandeling in een zak. Je kunt erop mopperen maar ik zie dat schoonmaken vooral als een goede service aan klanten. Toen het eindelijk mijn beurt was en de vriendelijke medewerkster van de visbank mijn summiere bestelling aanhoorde, zei ze “Madre Mia”. Had ik zo lang staan wachten voor zo weinig? Zeker. ¡No pasa nada!

In dit land zijn er mensen die langer moeten wachten…

Zo meldde de NOS onlangs dat muren van een grafnis in de zogenaamde Dodenvallei bij Madrid worden opengebroken, op verzoek van vier families die doden hebben te betreuren tijdens Franco’s regime. Aan deze ontwikkeling ging twee jaar juridisch touwtrekken vooraf. De nabestaanden willen weten of identificatie van hun familieleden nog mogelijk is zodat de lichamen kunnen worden weggehaald uit dit massagraf. Het gaat om twee tegenstanders die werden gefusilleerd door Franco’s leger en twee soldaten uit diens leger.

Het grafmonument werd tijdens Franco’s dictatuur aangelegd ter herinnering aan “de glorieuze kruistocht” tegen de Spaanse republiek. Ook Generaal Franco’s stoffelijke resten liggen daar sinds 1975, met resten van andere fascistische kopstukken. Tussen 1940 en 1958 werden tegenstanders van Franco’s regime als krijgsgevangenen ingezet om te werken aan het monument. Voor menige Spaanse familie is die plek dan ook besmet. Het was een concentratiekamp waar mensen gedwongen arbeid verrichtten, waar bouwbedrijven zich verrijkten door politieke gevangenen in te zetten. “Het is onbegrijpelijk dat in een Europees land de slachtoffers van een dictatuur met belastinggeld het graf van de overleden tiran onderhouden”, aldus een geïnterviewde.

Aanvankelijk was deze begraafplaats bedoeld voor “de martelaren van Spanje” maar uiteindelijk werd het ook de tombe van gesneuvelde tegenstanders. Aan het einde van de jaren ’50 van de vorige eeuw werden bijna 34.000 lichamen in de vallei bijgezet. Dat ging in veel gevallen zonder toestemming van de familie. Lichamen werden uit bestaande massagraven en begraafplaatsen elders in Spanje gehaald en naar de Dodenvallei overgebracht. Bijna de helft van de lijken werd nooit geïdentificeerd. Mensen van de Forensische Dienst zullen het proces van identificatie leiden, als het al mogelijk is.

Oorlog is op zich al erg genoeg, een burgeroorlog is in mijn ogen het allerergst. Als je als leider van een land je landgenoten tegen elkaar opzet, heb je gefaald. De bijzondere uitslag van bovengenoemde rechtzaak is hopelijk een eerste stap in de richting van meer gerechtigheid en meer openheid over deze duistere periode in de Spaanse geschiedenis. Ik bezocht het monument in de Dodenvallei nooit alhoewel ik meermalen in Madrid en omgeving was, zelfs in het nabijgelegen Escoriaal. Toch kwam het er niet van.

Overigens herinnerde de hardhandige wijze waarop het Spaanse bestuur optrad tegen voorstanders van Catalaanse onafhankelijkheid menige Spanjaard aan de duistere periode van de burgeroorlog. De Partido Popular van premier Rajoy werd opgericht ten tijde van het Franco-regime; die partij distancieerde zich tot dusverre niet publiekelijk van de, in die tijd, begane wreedheden.

Dat voert mij naar een ander artikel over mijn tweede Vaderland. In The Guardian trof ik een verhaal aan over Spanje’s eeuwenoude gevecht tegen vooroordelen en verdachtmakingen. Het gaat om de zogenaamde ‘leyenda negra’, de zwarte legende. Die begon in de 16e eeuw en kwam uit de koker van rivaliserende Britten en Nederlanders die hun aartsrivaal zwart wilden maken. Die legende is een verwijzing naar de vermeende barbarie, wreedheid en bloeddorst van Spanjaarden, ten tijde van de ‘Siglo de Oro’ en van de Inquisitie, in de Oude als de Nieuwe Wereld. De Nederlandse schilder Theodor de Bry (1528-1589) legde de wreedheden die Spanjaarden begingen tijdens de verovering van Amerika in overdreven gravures vast.

De Hispanic Civilisation Foundation heeft 500 jaar na dato als missie om deze zwarte legende ten grave te dragen. Het is een overtrokken, onjuist beeld van Spanje en de Spaanse cultuur. Het negatieve zelfbeeld van Spaanssprekende landen moet worden verbeterd en het verloren gegane gevoel van trots op de cultuur moet herleven. Weg met schaamte en schuldgevoel! Dat is nu belangrijker dan ooit, volgens de organisatie. “We’re living through [..] the dismantling of the nation state called Spain, which is being called into question by the whole Catalan question”, aldus een vooraanstaand lid van de stichting. Het gaat om de bekende Spaanse historicus en auteur Ricardo García Cárcel.

García Cárcel licht in het artikel toe dat de geschiedenis van Spanje zeker zwarte bladzijden kent maar dat de witte bladzijden uit die periode evenmin moeten worden vergeten. Hij refereert onder andere aan het belangrijke werk van Cervantes en van de School van Salamanca, een groep Spaanse denkers die in de 16e eeuw een brug sloeg van de middeleeuwse naar de moderne filosofie. Nu geloof ik niet dat de imperialistische geschiedenis van Spanje zoveel duisterder is dan die van koloniale grootmachten als Groot-Britannië en de Republiek der Nederlanden. Die maakten er destijds ook een potje van. Spanje had kennelijk door de eeuwen heen geen weerwoord op de zwarte legende.

Spanjaarden zijn volgens de historicus obsessief -zelfs neurotisch- bezig met wat anderen van hen vinden. Het project van de Civilisation Foundation is er niet op uit het koloniale verleden wit te wassen. “We’re not looking to swap the black legend for a rose-tinted legend. We are looking to swap the black legend for the truth.” Men heeft behoefte aan meer cohesie tussen Spanjaarden als het gaat om hun gemeenschappelijke geschiedenis en hun bijdrage aan de mensheid. 

Het verhaal over de zwarte legende interesseerde mij dus ik downloadde het boek ‘Spain’s Long Shadow: The Black Legend, Off-Whiteness and Anglo-American Empire’ van auteur María DeGuzmán. In de synopsis las ik onder andere dat zij Spanjaarden als off-whites beschrijft (net geen witte mensen). Dat intrigeerde ook. Het boek ligt inmiddels op mijn leestafel, geduldig wachtend op zijn beurt.