Rijk van het Kwaad

Illustratie: Ruben L. Oppenheimer

Tevreden en met smaak zat ik aan het ontbijt te kauwen op mijn cracker met extra belegen kaas van een kaasboer in de Markthal van Rotterdam, toen mijn liefde meldde dat er een Hilversumse wethouder interesse zou hebben getoond voor emigratie naar Rusland (of Belarus). Dat had ze zojuist in de NOS-app gelezen. Er volgde een hoestbui van mijn kant, ik verslikte mij. Dit bericht vond ik dermate absurd dat ik het als blogger niet zo maar kon laten passeren. 

Dit wordt weer een longread. 

Het gaat om Karin Walters, een vrouw die de afgelopen tien jaar wethouder was namens de lokale partij Hart voor Hilversum. (Toevallig is dit de woonplaats van onze vrienden Paco y Rolando.) Walters was eerder lid van de SP. Ze zou recent aanwezig zijn geweest bij een bijeenkomst ‘Emigreren naar Rusland’ in Arnhem. De organisatrice van deze bijeenkomst, de pro-Russische Marie-Thérese ter Haar, wist op een vraag van een journalist te vertellen dat Walters “helemaal klaar is met Nederland” en mogelijk naar Rusland of Belarus wil emigreren. 

Bij die bijeenkomst was ook een medewerker van de extreem-rechtse partij Forum voor Democratie aanwezig die hulp biedt bij deze verhuizingen. Die partij schijnt een groot netwerk in het Rusland van Poetin te hebben. Terwijl een groot deel van de wereld met een werkend moreel kompas de handen aftrekt van het land en de verderfelijke man, verdedigt FvD Rusland en Poetin. Deze partij wordt door andere politieke partijen in Nederland ervan verdacht zich te laten beïnvloeden of zelfs betalen door Moskou. Vanwege alle ophef die hierna ontstond, legde wethouder Walters per direct haar functie neer. Ze ontkent alles. 

In een aangehaald artikel in het Algemeen Dagblad dat hierover kennelijk vorige maand verscheen, las ik dat er inderdaad Nederlanders zijn die staan te trappelen om naar Rusland te emigreren. Als belangrijkste reden voert men aan dat ‘daar minder regels gelden en er is meer ruimte.’ De groep potentiële migranten die zou staan te popelen, zou bestaan uit boeren die daar land zouden willen kopen om er te gaan boeren, uit Nederlandse dertigers die een andere toekomst willen en uit jonge gezinnen die in Rusland hopen op meer rust en op aandacht voor normen, waarden en tradities. 

Mijn mond bleef wederom openstaan... (Voor de goede orde: er zat geen kaascracker of ander voedsel in. Over omgangsvormen gesproken.) Zelf schiet ik tekort in begrip tonen voor Nederlandse mensen met dit soort wensen. Dat lag anders voor Jelly van Buuren, universitair hoofddocent Security & Global Affairs aan de universiteit van Leiden, gespecialiseerd in complotdenken. Hij werd geïnterviewd door het AD. Het gaat volgens hem om personen die zich eerder druk maakten om het coronavirus, die denken dat het World Economic Forum de eigenlijke wereldregering is en die Poetin zien als slachtoffer van duistere liberale krachten. 

Van complotdenkers kun je een voorkeur voor Rusland verwachten. Van enig historisch benul is bij hen geen sprake. Of ze ontkennen de feiten glashard.  

Nu wil het toeval dat ik op dat moment het boek ‘Babi Yar. A document in the form of a novel’ las. Het is geschreven door Anatoly Kutznetsov (1929-1979). In het Nederlands wordt zijn naam gespeld als Anatoli Koetznetsov. Hij was een Russisch-sprekende man, geboren in Kiev als zoon van een Russische vader en een Oekraïense moeder. Hij maakte als 12-jarige de bezetting van de nazi’s van dichtbij mee. Daarover schreef hij een persoonlijk verslag. De tijd die wordt beschreven omspant 1941-1944. Kutznetsov publiceerde het in 1966 voor het eerst, onder pseudoniem van A. Anatoli.

Dat eerste verhaal verscheen destijds in delen in het Sovjet-magazine ‘Yunost’ (Jeugd); de tekst werd zwaar gecensureerd door de overheid. Het ademde destijds nog de geest van het socialistisch realisme maar dat had toen al weinig met de waarheid te maken.

Alles dat als kritiek op de Sovjet-Unie kon worden opgevat, werd uit het boek geschrapt. Deze en vele andere vormen van repressie, plus de toenmalige Russische invasie van Tsjechoslowakije, waren redenen waarom Kutznetsov in 1968 naar het Verenigd Koninkrijk vluchtte; met zijn handgeschreven memoires goed verstopt. Een jaar later ontving hij een verblijfsvergunning voor Engeland. Kutznetsov reisde veel voor zijn boek maar hij overleed in Londen. 

Het boek dat ik nu lees, een document in de vorm van een roman, werd in 2023 heruitgegeven. Het is een boek dat ingetogen en nauwkeurig de gruwelen in Babi Yar beschrijft. Ruim een jaar na de Russische invasie van Oekraïne. Het is een ongecensureerde en uitgebreidere herziene versie van zijn eerste boek. De gecensureerde teksten zijn hierin vetgedrukt weergegeven, persoonlijke aanvullingen van na 1969 staan tussen vierkante haken. Dat werkt verhelderend en verschaft extra informatie aan de lezer.  

In de inleiding schrijft de Joods-Russische journaliste en schrijster Masha Gessen dat Kuznetsov ‘een gelaagde tekst creëerde die verschillende verhalen vertelde’. Dat van het bloedbad in Babyn Yar (de Russische naam) en dat van de Sovjet-pogingen om deze geschiedenis weg te poetsen. In de Sovjet-Unie en in het Rusland van nu is de Tweede Wereldoorlog herschreven als het verhaal van de grote overwinning (niet van de grote verliezen) en van de onoverwinnelijke helden van het Rode Leger. In de Nederlandse versie wordt het voorwoord  geschreven door Arnon Grunberg.

Kuznetsovs boek begint met de zin ‘alles in dit boek is waar’. Het is een mengeling van memoires en fictie en is geen lichte kost. Babi Yar (de Oekraïens aanduiding) is de naam van een ravijn ten noorden van Kiev waar talloze joden werden vermoord door de nazi’s. Die misdaad werd later bekend als de ‘Holocaust by Bullets’. Dat lot ondergingen ook bewoners van Kiev en soldaten van het Rode Leger die krijgsgevangenen waren van de Duitsers. Babi Yar was ook een strafkamp met gevangenen die moesten werken als dwangarbeiders die eveneens heel wreed werden behandeld. 

In deze herziene versie, geschreven in de eerste persoon, kom je als lezer veel te weten over het toenmalige leven in Oekraïne, over de eeuwenoude geschiedenis van het land en als onderdeel van de Sovjet-Unie, over de politieke relatie Sovjet-Unie-Oekraïne en over de machtsdriehoek bolsjewieken-Oekraïense partizanen-nazi’s. Het leven van vóór de Russische Revolutie is ook onderdeel van dit verhaal. 

Je maakt kennis met de jonge Tolya (Anatoly), zijn familie (grootouders/ouders) en zijn vriendjes. Zijn grootouders Fyodor en Martha maakten de Russische Revolutie en de vorming van de Sovjet-Unie mee. Hij is tegenstander van de bolsjewieken, verwelkomt de Duitsers aanvankelijk. Totdat hij tot de conclusie komt dat die minstens zo wreed en corrupt zijn als de communisten. Zijn moeder Maria is een goede lerares, zijn vader Vasili een revolutionair en communist. Tolya houdt sinds de Duitse bezetting alles bij in een notitieboekje dat hij van zijn moeder ontvangt. (Zij mag als Oekraïense geen les meer geven sinds de Duitse bezetting.) 

Na aankomst dragen de nazi’s de Oekraïense huishoudens op zich te ontdoen van alle Sovjet-publicaties. Kuznetsovs moeder zegt dan tegen hem: “Je hebt je leven voor je Tolya, dus onthoud dat dit het eerste teken van problemen is. Als boeken verboden worden, betekent dat dat er dingen misgaan. Het betekent dat je omringd bent door geweld, angst en onwetendheid, dat de macht in handen is van barbaren.” 

Hoe extreem barbaars ze zijn, wordt duidelijk in september 1941. De joden van Kiev/Kurenivka worden door de nazi’s opgeroepen zich te melden voor vertrek naar Palestina. Dat is een val. En een nauwkeurig beraamde massamooord. In twee dagen tijd worden 33.700 mensen vermoord en in een massagraf in Babi Yar bedolven; soms beschoten maar levend. Dina Pronicheva, een joodse actrice van het poppentheater van Kiev, overleeft dit. Haar verhaal tekent de jonge Tolya op in zijn schriftje. 

Men vermoedt dat de Duitsers daar minstens 100.000 personen hebben vermoord. Na de Duitse nederlaag probeerden de nazi’s alle bewijzen van deze massamoord te verdoezelen. Iedere gevangene van het strafkamp die werd gedwongen daaraan mee te werken, zou worden vermoord. Dat verliep niet geheel volgens plan. De gevangenen kwamen in opstand en vluchtten; 15 van de 300 overleefden dit en legden getuigenissen af.   

De jonge Tolya zelf ontsnapte aan twee nazi-razzia’s om aan tewerkstelling in Duitsland te ontkomen, moest tweemaal evacueren met de hele familie, kreeg een geladen pistool van een Duitser tegen zijn voorhoofd gedrukt, zijn moeder werd aangerand door een dronken Duitse Wehrmacht-soldaat, piloten van het Rode Leger schoten op hem en hun woonhuis. De honger knaagde elke dag aan hem, hij werd bedreven in zwarte handel, raakte vertrouwd (niet gewend) met de aanblik van de dood in allerlei verscheidingsvormen. Gelukkig kon hij het navertellen. 

Voor Kuznetsov was Babi Yar een symbool van opzettelijke wreedheden, gepleegd door een moordzuchtig regime. Daaraan voorafgaand deed Stalin hetzelfde maar paste dat toe op de eigen bevolking. Overigens las ik dat Stalin aan Winston Churchill met droge ogen vertelde dat circa 7 miljoen burgers over de kling werden gejaagd tijdens de jaren van het genadeloze landbouwbeleid en de grote hongersnood die erop volgde (1932-1933). Het was collectivering met harde hand, het belang van de staat ging boven die van burgers. In Oekraïne staat die periode bekend als de ‘Holodomor’. Kleine boerderijen moesten plaatsmaken voor grootschalige staatsbedrijven. Oekraïense boeren die weigerden, werden gedeporteerd naar Siberië. Die opzettelijke hongersnood noemen historici inmiddels een genocide.

Aan het einde van het boek schrijft de auteur “Ik haat jullie, dictators!”. Dat klinkt extra wrang nu Rusland onder Poetin een meedogenloze oorlog voert tegen Tolya’s geboorteland. Dit boek is tot op de dag van vandaag pijnlijk acuteel en relevant. De auteur zou zich in zijn graf omdraaien... 

Na de Tweede Wereldoorlog werden alle krijgsgevangenen uit Duitse concentratiekampen door de Sovjet-overheid naar kampen in Siberië overgebracht. Ze werden gezien als verraders die zich hadden overgegeven aan de vijand en zich niet dood hadden gevochten voor Moedertje Rusland. 

De hongersnood hield nog een tijd aan in Oekraïne en bereikte later ook de Sovjet-Unie. In 1948 werd daar een campagne gestart tegen joden. Antisemitisme vond al eeuwenlang plaats in het Russische Rijk (het begon onder de tsaren). Onder Stalin werden talloze joodse schrijvers, dichters, beeldhouwers en schilders gearresteerd en vermoord. Ook joodse artsen werden vervolgd omdat zij naar verluidt een complot smeedden om Stalin te vermoorden. (Bekend geworden als het 'Dokterscomplot'.)

Illustratie: Ruben L. Oppenheimer

Een mensenleven had er vroeger al geen waarde en dat blijkt onder Poetins regime nog steeds aan de orde te zijn, gezien het enorme aantal Russische soldaten op Oekraïens grondgebied dat als  kanonnenvoer dient. 

In een democratie hebben burgers rechten, in een dictatuur niet. Een democratie respecteert de rechtstaat, een dictatuur treedt die met voeten. Een democratie houdt vrije verkiezingen, die kent een dictatuur niet. En de vrijheid op internet wordt ook alsmaar verder geblokkeerd. 

Een andere toekomst krijgen Nederlandersdie die naar Rusland emigreren dus zeker. Er zal daar mogelijk meer aandacht zijn voor normen, waarden en tradities. Het zijn alleen de mijne niet. Emigreren naar de maffiastaat van kleptocraat en moordenaar Poetin moet je ‘gewoon’ doen. Het is daar fan-tas-tisch!