Het gewicht van de geschiedenis

Het is 4 mei, de dag van Nationale Dodenherdenking. Vandaag herdenken mijn liefje en ik met name de doden die vielen in de Tweede Wereldoorlog. Er is dit jaar  veel aandacht voor die oorlog. Dat we als Nederlands volk in die tijd wellicht niet zulke meelopers waren als eerder gemeend (de stakingen). Dat de Nederlandse Joden zich toch niet als makke schapen lieten wegvoeren zoals weleens beweerd. En meer. Je snapt, dit wordt weer een longread. 

In Israël leven momenteel nog 147.199 Holocaust-overlevenden. Na de Russische invasie in Oekraïne emigreerden 521 Joodse overlevenden van de Holocaust naar Israël. (Joodse mensen noemen de Holocaust zelf de ‘Shoah’, wat catastrofe betekent in Ivriet.) Volgens de Holocaust Survivors' Rights Authority, een afdeling van het Israëlische Ministerie van Sociale Gelijkheid die verantwoordelijk is voor deze cijfers, is de gemiddelde leeftijd van die overlevenden 85 jaar. Ongeveer 30.000 personen zijn ouder dan 90 jaar en 462 personen zijn al meer dan een eeuw oud. De jongste overlevenden van de Holocaust zijn 76 jaar. De stad Haifa is de thuisbasis van het grootste aantal overlevenden, gevolgd door Jeruzalem en Tel Aviv. Van de overlevenden van de Shoah die in Israël wonen, is 63% in Europa geboren. Het hoogste percentage migranten komt uit landen van de voormalige Sovjet-Unie. Die gegevens nam ik over uit een recente editie van de nationale krant ‘The Times of Israel’. 

Het is 90 jaar geleden dat het Derde Rijk van de Duitse nazi's begon. Het was in (maart) 1933 dat Hitler als Rijkskanselier werd aangesteld. Die aanstelling was aanvankelijk niet de bedoeling. De opzet was dat hij tweede man zou worden van de toenmalige Weimar Republiek maar helaas liep het anders. Twaalf duistere en van bloed doordrenkte jaren later maakte Europa en de wijdere wereld een sombere rekening op. Jawel, de bezetting was voorbij maar er viel heel weinig te vieren... Vandaag herdenken we in Nederland de miljoenen vermoorde Joden en andere slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.

Na de Tweede Wereldoorlog zworen we met elkaar dat er nooit meer een volkerenmoord in de wereld mocht plaatsvinden maar die belofte hield geen stand, helaas. (Denk aan voormalig Joegoslavië, Ruwanda en Myanmar.) Een betrokken wereldburger is zich te allen tijde bewust van de situatie in eigen land  en elders. Antisemitische, nepnieuws en complottheorieën laaien weer op, net als 100 jaar geleden. Extreemrechts blijft zich roeren in menig geciviliseerd land ter wereld. 

Israël bestaat dit jaar 75 jaar. Het land waar Joden direct na de Tweede Wereldoorlog hun heil zochten (destijds Palestina genoemd), ontwikkelt zich in mijn ogen evenmin in een goede richting. Het pact met de duivel dat regeringsleider Benjamin Netanyahu sloot met extreemrechts in zijn land (Joodse Kracht en Religieuze Zionisten) pakt erg slecht uit. Daar maken wij ons in Huize Barefoot zorgen over. Een van de ministers in zijn kabinet werd ooit door een rechter veroordeeld voor aanzet tot haat en voor lidmaatschap van een terroristische organisatie. 

De extremisten en ultraconservatieven in de regering zetten de boel op scherp met hun Bijbelse wetten, die de democratie in rap tempo dreigen uit te hollen. Als het aan hen ligt, moeten vrouwen weer in gescheiden werelden gaan leven als tweederangsburgers, in het land zal geen plaats meer zijn voor leden van de LGBTIQ-gemeenschap en andere minderheden, de rechtstaat komt op losse schroeven te staan. Ik bekeek een documentaire waarin een Joodse man vertelt over de honderden verzoeken tot emigratie per dag van Israëli´s die een paspoort aanvragen voor Europa vanwege de zorgwekkende situatie in hun land. Je kunt dat een toppunt van ironie noemen als je bedenkt wat Europese Joden 80 à 90 jaar geleden moesten doen om zich juist daar in veiligheid te brengen. 

In de aanloop naar deze dag lees ik altijd boeken over de Holocaust en de nazi´s. Maar er verscheen eind vorig jaar en begin dit jaar eenvoudigweg teveel fictie en non-fictie over dit onderwerp. Er kwam betrekkelijk veel van Hollandse bodem maar ook van daarbuiten. Het onderste van die stapel is nog lang niet in zicht. Op Amazon zocht ik uit wat er de komende  maanden gaat verschijnen over dit thema. Veel, heel veel. Later deze maand nog twee boeken over Anne Frank; een van Joop van Wijk-Voskuijl -zoon van Bep- en van Hannah Pick-Goslar, de eind vorig jaar overleden vriendin van Anne. 

De afgelopen tijd las ik het non-fictieboek van David de Jong, getiteld ‘De nazimiljardairs’ (2022). De ondertitel luidt ‘De donkere geschiedenis van de rijkste families van Duitsland’. Het gaat over de Duitse ondernemersfamilies achter Dr Oetker, BMW, Porsche en Allianz en Munich Re. Die patriarchen werden -soms al heel vroeg- lid van de NSDAP, Hitlers nazipartij die in de beginjaren '30 van de vorige eeuw opkwam. Een aantal van hen was fel antisemitisch. Deze families breidden hun fortuin uit door samen te spannen met Hitler en de nazi's. Zij maakten misbruik van arisering (gedwongen onteigening van Joods bezit) en maakten gebruik van gedwongen arbeid en slavenarbeid om hun dynastieën uit te breiden. Duizenden Joden uit concentratiekampen werden onder erbarmelijke omstandigheden tewerk gesteld in hun fabrieken. Deze slaven werden vaak  mishandeld en verkracht, en altijd onderbetaald. 

Na de Tweede Wereldoorlog kwamen leden van die families door leugens en verdraaiing weg met minimale straffen en nauwelijks een deuk in hun imago. Slechts een enkeling werd veroordeeld als nazimisdadiger tijdens de Neurenberg-processen maar later verzwegen ze dat of verdraaiden de feiten. Die CEOs, hun kinderen en hun kleinkinderen blijken na al die jaren nog steeds niet of nauwelijks te beschikken over een goed werkend moreel kompas. Sommigen weigeren tot op de dag van vandaag herstelbetalingen te doen aan uitgebuite nabestaanden. AfD (Alternative für Deutschland), een extreemrechtse Duitse politieke partij, wordt door sommige nazaten van deze families gesponsord.

Ik vond de bevindingen van De Jong ontluisterend. De auteur is een Nederlands-Joodse financiële onderzoeksjournalist die voor een aantal toonaangevende Amerikaanse kranten werkt(e). Hij woont momenteel in Tel Aviv. Een deel van zijn Joodse familie overleefde de Holocaust niet. Dit boek was zijn indrukwekkend debuut. 

Een ander werk dat ik hier onder de aandacht wil brengen, is het -deels auto-biografische boek over de Slowaakse Joodse kleuterjuf Magda (Malka) Hellinger, getiteld ‘De nazi´s kenden me bij naam’. Het werd geschreven door haar dochter Maya Lee en een co-auteur. Lee’s eerste boekenproject was het meeschrijven aan de autobiografie van haar Joodse echtgenoot, een Holocaust-slachtoffer. Daarna spoorde ze haar moeder aan het eigen verhaal over haar tijd in concentratiekamp Auschwitz-Birkenau op te tekenen. 

De lessen Duits waartoe Magda´s vader haar als kind verplichtte, zouden van onschatbare waarde blijken. Zij werd als 25-jarige gedeporteerd naar het beruchte Poolse concentratiekamp. (Alleen al in Auschwitz werden 1 miljoen Joden vermoord.) Daar werd zij gedwongen te werken als kampoudste. Dagelijks moest ze afschuwelijke beslissingen nemen met grote consequenties. Daarbij liep zij zelf voortdurend het risico de verdenking van de SS op zich te laden en te worden geëxecuteerd. Ze kreeg onder andere de leiding over het beruchte Blok 10, waar honderden vrouwen leden onder de medische experimenten die op hen werden uitgevoerd.  

Door medemenselijkheid en  moed en met een groot netwerk in het kamp redde ze talloze Joodse medegevangenen. Hellingers verzet nam vele vormen aan. Het varieerde van spontane daden van rebellie tot stille gebaren van gulheid en solidariteit met anderen. Zij was zich sterk bewust van goed en kwaad. Ze redde honderd Hongaarse meisjes van de gaskamer en duizenden andere Joodse vrouwen. Zij moet hebben beschikt over een enorme innerlijke kracht en sociale intelligentie. Zo wist ook zijzelf te overleven in een van de wreedste kampen van het naziregime. 

Tijdens de dodenmars uit Auschwitz, kort voordat de geallieerden aan de poort van het kamp stonden, werd Magda -meer dood dan levend- gered door Franse partizanen (politieke gevangenen) die zich haar herinneren als een moedige en rechtvaardige kampoudste. Maya Lee zei ooit in een interview ‘mijn moeder had chutzpa’ (Hebreeuws voor durf). Na de oorlog trouwde Hellinger met Béla Blau, een Joodse man die werkte in het Kanada-magazijn in Auschwitz. Via Tsjechië en Israël kwamen ze uiteindelijk terecht in Australië, het land waar veel Hellingers na de oorlog naartoe emigreerden. Maya Lee was destijds negen jaar oud. Haar moeder overleed Down Under, op 89-jarige leeftijd, temidden van haar familie. 

Het laatste werk dat ik in dit kader onder de aandacht wil brengen, is van weer andere orde. Het gaat om het autobiografische beeldverhaal van de Fransman  David Sala (1973), getiteld ‘In de schaduw van de helden’. Sala heeft tevens Spaanse roots.

Weliswaar beschrijft dit album de jeugd van Sala, zijn eerste stappen als illustrator en stripmaker maar hij is niet de hoofdpersoon van deze autobiografie. Zijn beide opa’s zijn dat wel. Die ontvluchtten Spanje in de jaren ‘30 van de vorige eeuw na de machtsovername door Franco en zijn fascistische bende. Opa Antonio werd verraden, opa Josep belandde voor een vuurpeloton maar wist te ontsnappen. Beide mannen kwamen vervolgens in Frankrijk terecht om daar in een andere hel te belanden: de nazibezetting. De één werd opgepakt en belandde in de steengroeve van concentratiekamp Mauthausen. Daar moesten gevangenen zich letterlijk doodwerken op de Trap des Doods (zie header van mijn blog). De ander wist als lid van het verzet jarenlang uit handen van de Duitse bezetters te blijven. 

Strips tekenen wordt weleens de negende kunst genoemd. De tekeningen van Sala zijn echter eersteklas. Hij tekende niet alleen het levensverhaal van zijn beide grootvaders maar ook het dagelijks leven van de Spaanse gemeenschap van ballingen en vluchtelingen in Zuid-Frankrijk. Met waterverf en pastelkrijt brengt hij in beeld wat de heftige gevolgen waren van het verzet tegen het fascistische Franco-regime. Bij het in beeld brengen van het leven in het concentratiekamp zijn hardere kleuren gebruikt. Dan gaan alle registers open. Die kleuren zouden zelfs de doden kunnen wekken...

Het is zoals Primo Levi, auteur en Auschwitz-overlevende het schreef in zijn getuigenverslag ‘Is dit een mens’. Het is gebeurd en kan dus weer gebeuren. Dat is de kern van wat we te zeggen hebben. Dat knoopte ik goed in mijn oren na eerste lezing van dit boek.

P.S. De illustraties in mijn blog zijn afkomstig uit het stripboek van David Sala.