Laat je geheugen je koffer zijn

Er zijn boeken die diepe indruk maken op een lezer. Boeken waarvan je de strekking of de inhoud nooit vergeet. Telkens als mij zoiets overkomt, voel ik mij een begenadigd mens. Het is geen wekelijkse of maandelijkse ervaring, ik voel mij al een bofkont als het mij in een kalenderjaar overkomt. Het gaat niet om een Onvergetelijke Gouden Boekenlijst, het gaat om de leeservaring. Net als het leven. Het gaat niet om het behalen van de eindstreep, het is de weg ernaartoe waarom het draait. 

Zo’n boek treffen en het dan lezen, is puur genot. Intellectuele rijkdom om te koesteren. Dat bewaar ik in een denkbeeldige koffer en draag ik altijd met mij mee. Waar ik ook ga. De Russische politieke dissident, schrijver en winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur Aleksandr Solzjenitsyn (1918-2008) schreef in zijn indrukwekkende boek ‘De Goelag Archipel’ het volgende “Bezit alleen wat je kunt meedragen. Ken talen, landen, mensen. Laat je geheugen je koffer zijn.” (Hij bracht twee decennia door als stateloze vluchteling en keerde in 1994 terug naar zijn geboorteland, na de ineenstorting van de USSR.) 

Momenteel heb ik zo’n boek in handen en die ervaring wil ik hier graag delen. Het gaat om ‘Lessons’, van de Britse auteur Ian McEwan (1948). Ik kende hem en zijn werk al voordat we naar Engeland verhuisden (2000). In 1998 ontving hij de prestigieuze Book Prize voor zijn boek ‘Amsterdam’. Dat eerbetoon ging niet ongemerkt voorbij. Er waren destijds nogal wat literatuurcritici en lezers die dit niet zijn beste boek tot dan toe vonden. (Het speelt zich deels af in Amsterdam en gaat over euthanasie.) 

Latere werken als ‘Atonement’ (Boetekleed, 2001) en ‘On Chesil Beach’ (Aan Chesil Beach, 2007) zijn schitterend. Politiek, satire en hedendaagse thema’s zijn hem evenmin vreemd. ‘Saturday’ (2005) gaat over 9/11, ‘Solar’ (2010) over de klimaatcrisis. Novelle ‘The Cockroach’ (De kakkerlak) uit 2019 werd destijds in de Guardian omschreven als “een Brexit farce op pootjes”. De kakkerlak zou zijn gemodeleerd naar Boris Johnson. Op een enkel vroeg werk na, las ik alles van deze auteur; bij voorkeur in de oorspronkelijke taal omdat ik het een rijkere leeservaring vind dan in vertaling. 

Politiek is dus een terugkerend onderwerp en dat keert in McEwans laatste boek in volle glorie terug. De recensenten van de Boekenbijlage van NRC en de Volkskrant waren lovend. NRC-hoofdredacteur Michel Krielaars beschreef het als “een hele eeuw vervat in een magistrale roman”. Daarin duiken vertrouwde thema’s op als schuld en boete en seksueel ontwaken en de daarmee samenhangende neuroses. Deze roman beslaat 70 jaren van het leven van hoofdpersoon Roland Baines, met de grote historische gebeurtenissen van de 20ste eeuw als achtergrond. De Koude Oorlog, de Suez- en Cubacrisis, de val van de Berlijnse muur, de nucleaire ramp in Tsjernobyl, de Al Qaida-bommen in Londense bussen en de underground (2005). Spekkie naar mijn bekkie qua geschiedenis en vanwege een beleefde tijd die ik deel met de hoofdpersoon.

Roland groeit op een legerbasis in Libië op, als zoon van een Britse beroepsofficier. Zijn ouders, hij en zijn zusje keren terug naar Engeland vanwege de heikele situatie in de wereld en daar wordt de zoon naar een publiek jongensinternaat gestuurd, een soort “poor men’s Eton”. 

De roman begint met de 37-jarige Roland, hij lijdt aan slapeloosheid, die zich zijn pianolerares van vroeger herinnert: Miriam Cornell. Roland is dan 11 jaar. Zij is de tien jaar oudere, mooie, ijzige en vooral bazige vrouw die hem in zijn dij knijpt, haar vingers naar zijn kruis laat glijden en hem op zijn knie slaat met de rand van een liniaal omdat hij een foute toets aanslaat in een Bach-prelude. Tijdens een volgende les kust ze hem op zijn mond. Ook knoopt ze nu en dan zijn gulp open om zijn overhemd in zijn korte broek te stoppen. Ze stijlt dit misbruik als een les... De eerste les van het boek. 

Pas drie jaar later krijgen zij een relatie. Als een geïsoleerde en geobsedeerde 14-jarige zoekt Roland Miriam op tijdens de Cubacrisis (1962). Hij wil seks ervaren voordat hij wordt “verdampt” door een kernoorlog. Maar de wereld gaat door en dat geldt ook voor hun bedwelmende en tegelijkertijd destructieve relatie. Het is zijn latere echtgenote (de enige die hij over zijn vroegere seksuele ervaringen met Miriam vertelt) die hem zegt dat de pianolerares zijn “hersenen opnieuw heeft bedraad.”

Alissa is de vrouw met wie hij trouwt. Zij is een Duitse die Roland in 1977 leert kennen bij Duitse les aan het Goethe Instituut in Londen. Ook zij torst een zware rugzak met jeugdervaringen mee en heeft een gecompliceerde relatie met haar familie. Ze verlaat hem na bijna drie jaar huwelijk. “Probeer me niet te vinden”, schrijft ze op een briefje op zijn kussen. Roland zorgt daarna als alleenstaande ouder voor hun zoontje Lawrence. Heel af en toe ontvangt hij een postkaart van zijn verdwenen vrouw: “Ik hou van je, maar dit is voor altijd. Ik heb het verkeerde leven geleefd”. Hij wordt kortstondig verdacht van schuld aan haar verdwijning maar dat heeft verder geen consequenties. 

Roland heeft, net als Alissa, literaire aspiraties. Hij schrijft als jongeman een song voor de Beatles (dat hij nooit verstuurt), begint aan een roman die maar niet vordert, schrijft af en toe een gedicht dat wordt gepubliceerd, ontwikkelt spreuken voor een wenskaartenuitgever maar een carrière als schrijver komt niet van de grond; zoals zoveel niet. Hij blijft ongebonden, maatschappelijk afzijdig, vaak werkeloos. Zijn leven is een aaneenschakeling van gemiste kansen: als pianist, in de seks en de liefde, qua talenstudie, in zijn huwelijk. 

Het kantelpunt in het verhaal is de val van de muur in 1989. Opnieuw mengt McEwan het persoonlijke met wereldgeschiedenis. Het jaar en de plek spreken mij aan daar dit het jaar was waarop mijn liefje en ik elkaar leerden kennen. Later dat jaar keken we op tv samen gefascineerd naar de beelden van de val van Het IJzeren Gordijn. We konden onze ogen niet geloven... 9 november, die datum zal ik niet snel vergeten. (De rest is geschiedenis.) Zouden alle landen, vooral die in Oost-Europa nu vrij en democratisch worden? Poetin wist het antwoord toen al. Tja.

Solzjenitsyn schreef ook “gebruik je geheugen”, die uitspraak herhaalde hij een paar keer in zijn boek. Wel, als blogger doe ik niet anders. Zelf bezocht ik Oost-Berlijn eind jaren '70 en beginjaren '80. Op de foto staan mijn studiemaatjes -studie Duitse taal en cultuur- van weleer: Loes en Nellie (links) en Diane en Jenny. (Niks mis met mijn geheugen!) We gingen voor de eerste keer met de trein op weg naar Berlijn. De koffers van toen doen nu ouderwets aan. Diane had een Poolse vader; die kreeg thuis veel mee van de Oost-Westkwestie. 

Ik herinner mij soldaten bij Checkpoint Charlie, de sfeer van intimidatie die er hing, de grote pleinen aan de Oostkant, types in grijze regenjassen achter ons aan, ontelbare trabantjes op een rij, het vele grijs, de lege schappen. En boeken achter glazen deuren, niet vrij op de plank. Dat alles maakte grote indruk op een vrijgevochten jonge meid... Een bezoek aan Café Adler aan de Friedrichstrasse bleef mij eveneens bij. Dat café lag in de Amerikaanse sector na de opdeling van Berlijn, op een paar meter afstand van de grensovergang naar Oost-Berlijn. In het boek ontmoeten Roland en Alissa elkaar daar weer bij toeval, na ruim 20 jaar. Ze keert niet met hem terug naar Londen maar geeft hem wel de drukproef van haar debuutroman mee, getiteld 'The Journey'. Die blijkt schitterend te zijn. Het boek wordt door critici in de hele wereld de hemel in geprezen. Het verleent de  auteur een soort sterrenstatus. Meer prijzenswaardig werk volgt. Iedereen kent haar maar haar inmiddels volwassen zoon wil ze niet ontmoeten. 

Volgens een aantal literair recensenten is Lessons de meest autobiografische roman van McEwan tot nu toe. Ook hij groeide op een militaire basis op, als kind van een officier in Tripoli - Libië. Ook hij ging naar een Britse kostschool, ook hij had een vechtscheiding met zijn eerste vrouw. Maar in tegenstelling tot zijn personage Roland werd McEwan zelf een zeer suksesvolle schrijver. Dit is dus geen sleutelroman. Dat mag nooit de belangrijkste reden zijn om een boek te lezen, vind ik. Het zijn de verrassende wendingen in dit verhaal, de goed geschreven sprongen in de tijd en de rijke literaire schrijfstijl die je meeslepen. 

Rolands reis door het leven roept belangrijke vragen op, ook voor ons als lezer. Kunnen we de koers van ons leven volledig in eigen hand nemen zonder anderen schade te berokkenen? Hoe beïnvloeden mondiale gebeurtenissen ons leven en onze herinneringen? En wat kunnen we leren van de trauma's uit het verleden? Hoe deze roman eindigt, laat ik hier onvermeld. Niet uit meededogen voor de medelezer. Nee, ik heb nog ongeveer 100 pagina's te gaan, Roland is inmiddels 55 jaar, zijn zoon is net volwassen dus ik heb nog het een en ander tegoed. (De chronologie in de roman loopt tot aan de pandemie, weet ik.) 

Inderdaad, het is een fascinerende generenatieroman die je niet mag missen. De Nederlandse vertaling verschijnt in januari 2023 bij uitgeverij De Harmonie.