Stemmen verdwijnen in de mist

Vandaag organiseert het Auschwitz Comité in Nederland de Nationale Holocaust Herdenking. Dat gebeurt bij het Holocaust Namenmonument (HNM), een kunstwerk van de Amerikaans-Joodse architect Daniel Liebeskind. Het bevat de namen van 102.000 Joodse mensen uit Nederland die ten tijde van de Holocaust werden gedeporteerd en vermoord in vernietigingskampen van de nazi´s. Zij kregen nooit een graf en raakten daarmee naamloos in de geschiedenis. De totstandkoming van het monument had veel voeten in de aarde en verliep niet zonder slag of stoot. Daarover blogde ik voor het eerst in mei 2021. (Blog ‘Dit zijn de namen’.) Maar sinds september 2022 is het er dan eindelijk. En zolang hun namen worden genoemd, zijn deze personen niet dood! Vorig jaar ontving het de Gouden Piramide, een Rijksprijs voor meest inspirerende architectuur in Nederland. 

Het was afgelopen vrijdag 78 jaar geleden dat concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz werd bevrijd, hét internationale symbool van de Holocaust. Nog even en alle Joodse overlevenden die hun wrede lot van destijds kunnen navertellen, zijn dood. (Er kwamen ruim 5.000 Joden uit de kampen terug.) Zij zijn inmiddels 80ers en 90ers, elk jaar worden het er minder. Langzaam maar zeker dooft hun stem. Herdenken wordt dus steeds belangrijker. Bovendien moeten we onze ogen wijdopen houden. De stem van extreemrechts klinkt steeds luider in de zogenaamd beschaafde wereld, hun halve en hele onwaarheden worden door menigeen als zoete koek geslikt. 

Foto: Getty Images

In de aanloop naar deze dag werd een onderzoek gepubliceerd onder jongeren in Nederland, geboren na 1980. Hun kennis van de Holocaust zou ernstig in gebreke blijven. Het onderzoek werd gedaan in opdracht van de internationale organisatie Claims Conference. Die komt sinds 1951 op voor de rechten van Holocaust-overlevenden. 

In december 2022 werden 2.000 Nederlanders over dit thema bevraagd. Het onderzoek richtte zich met name op Millenials (geboren tussen 1980 en 1997) en Generatie Z (geboren tussen 1997 en 2021). Eenzelfde onderzoek liet de organisatie eerder uitvoeren in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Oostenrijk en Canada. Onderzoekers van Schoen Cooperman Research, een marketingbureau in Washington DC (VS), voerde het onderzoek uit. Het zou gaan om een representatieve steekproef van 2.000 interviews onder volwassenen van 18 jaar en ouder, verspreid over heel Nederland. Dit onderzoek werd gefinancierd door het Duitse Ministerie van Financiën als onderdeel van het Holocaust Educatieprogramma. 

In grote lijnen: 6% van Nederlandse jongeren stelt dat de Holocaust een mythe is, nog eens 17% meent dat het aantal vermoorde Joden zwaar overdreven is. Een kleine groep jongeren denkt dat het dagboek van Anne Frank is vervalst. Politieke leiders waren geschok. Het NIOD, het Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust en Genocidestudies noemde de resultaten“ronduit schrikbarend”. Ook ik schrok. 

Op de website van Claims Conference was veel meer te lezen. Het aantal bevraagde Nederlandse volwassenen dat gelooft dat de Holocaust een mythe is, is hoger dan in enig eerder onderzocht land. 12% van alle Nederlandse respondenten gelooft dat de Holocaust een mythe is of dat het aantal vermoorde Joden sterk overdreven is, terwijl 9% dat niet zeker weet. De aantallen zijn hoger onder Nederlandse Millennials en Gen Z, waar bijna een kwart (23%) gelooft dat de Holocaust een mythe is of dat het aantal vermoorde Joden sterk overdreven is, terwijl 12% dat niet zeker weet. 

Meer dan de helft, 54% van alle respondenten en 59% van de bevraagde Millennials en Gen Z, weet niet dat er tijdens de Holocaust zes miljoen Joden zijn vermoord. 29% van alle ondervraagden gelooft dat er destijds twee miljoen Joden of minder zijn vermoord; onder Millenials en Gen Z ligt dat percentage op 37%. 

Op de vraag of zij mensen kennen die geloven dat de Holocaust niet heeft plaatsgevonden, zegt bijna een kwart (24%) van alle respondenten in Nederland, waaronder 32% van Millennials en Gen Z, dat ze op zijn minst een paar mensen kennen die geloven dat de Holocaust nooit heeft plaatsgevonden.

22% van Millennials en Gen Z vindt het acceptabel dat een individu neonazistische opvattingen steunt en 13% twijfelt daaraan. 12% van alle Nederlandse respondenten vindt dat acceptabel en 11% twijfelt. 

Een meerderheid van Nederlandse respondenten, 53% van alle respondenten en 60% van Millennials en Gen Z noemden hun eigen land niet als een land waar de Holocaust plaatsvond.

Op de vraag of men recente pogingen van Nederlandse publieke figuren om zich te verontschuldigen voor het falen van de Nederlandse overheid in het beschermen van Joden tijdens de Holocaust steunt of niet, zegt slechts 44% van de Nederlandse Millennials en Gen Z en de helft (50%) van alle Nederlandse respondenten dat te steunen.

Terwijl de meeste Nederlandse respondenten (89%) zeggen bekend te zijn met het verhaal van Anne Frank, weet 32% van de Millennials en Gen Z en 27% van alle bevraagde volwassenen in Nederland niet dat Anne Frank stierf in een concentratiekamp (Bergen-Belsen). Men denkt dat ze overleed op haar onderduikadres, het tegenwoordige Anne Frank Huis op de Westermarkt in Amsterdam. Het is al jarenlang een van de meestbezochte musea van Nederland. 

Twee dagen na publicatie van de onderzoeksresultaten kwam een correctie op de cijfers door Nederlandse journalisten, onder andere van wetenschapsjournalist Maarten Keulemans van de Volkskrant, de man die alle feiten checkt namens zijn werkgever. Dat doet hij regelmatig in zijn eentje en vaak met input van andere deskundigen. (In 2021 werd Keulemans verkozen tot Journalist van het Jaar.) Hij legde het onderzoek voor aan hoogleraar Statistiek Casper Albers (Rijksuniversiteit Groningen). Hun conclusie: dit onderzoek rammelt aan alle kanten. “Ik kan slecht tegen de suggestie dat je een Holocaustontkenner zou zijn als je de historische cijfers niet zo goed kent. Toch is dat wat hier gebeurt”. Aldus Albers. 

Dat er Nederlandse jongeren zijn die de Holocaust ontkennen staat vast en is een misstand op zich. Maar betreft het werkelijk een op de vier, zoals Claims  Conference beweert?  

De 2.000 ondervraagden werden niet zorgvuldig geselecteerd maar bijeen geharkt, door willekeurige telefoonnummers te bellen. Om de cijfers toch nog enigszins representatief te krijgen, verdeelde men de deelnemers in leeftijdsgroepen. Daarbij ging van alles mis: zo werd iedereen onder de 40 jaar bestempeld tot ‘jongere’. Ook blijkt een op de drie mensen die de telefoon opnam, student te zijn; een zware oververtegenwoordiging. 

Van de bevraagde 40-minners onderschrijft niet een kwart, maar 6% de stelling dat de Holocaust een ‘mythe’ is. Nog eens 17% was het eens met de stelling dat het aantal Holocaustslachtoffers sterk overdreven is. Voor de presentatie aan de buitenwereld telde men beide percentages op. (Een misstap onder serieuze statistici.) 

Niet weten hoeveel Joden er omkwamen, is wat anders dan de Holocaust een mythe noemen. Qua aantallen in de andere richting zit men er ook flink naast: 11% van de respondenten denkt dat het om 20 miljoen vermoorde Joden gaat. De meeste deelnemers aan dit onderzoek hebben wel een algemeen beeld: de Holocaust, dat is iets met nazi’s en de oorlog en er gingen heel veel Joden dood. 

Ook de uitspraak van Claims Conference dat Nederland verhoudingsgewijs de meeste Holocaustontkenners heeft van alle onderzochte landen, houdt bij nadere analyse geen stand. De onderzoekers lieten de zogenaamde ‘toevalsmarges’ weg, een soort ingebakken vaagheid rond percentages bij steekproeven. Als je die meerekent, verdampen de verschillen tussen de zes landen. 

Dit onderzoek zegt sowieso niks over hoe de Holocaust nu wordt onderwezen in Nederland. Scholieren zijn doorgaans niet ouder dan 18. Het waren alleen 18-plussers die werden bevraagd. 

Zo onzorgvuldig te werk gaan, zou mijn eer als onderzoeker te na zijn! Dat deed mij denken aan het onderzoek door een internationaal cold case team, onder leiding van de Amerikaanse ex-FBI agent Vincent Pankoke, naar de verrader van Anne Frank en haar familie. Daarover verscheen vorig jaar het boek ‘Het verraad van Anne Frank’ van Rosemary Sullivan. Ook de resultaten van dat onderzoek werden met veel tromgeroffel aangekondigd: de Joodse notaris Arnold van den Bergh was de verrader. Dat onderzoek raakte snel omstreden, het zou zijn gebaseerd op aannames en gebrekkige kennis. Het boek werd kort daarna door de uitgever uit de roulatie genomen. 

In het onderzoek van Claim Conference is 66% van de Nederlandse respondenten en een meerderheid van Millennials en Gen Z het erover eens dat Holocaust-onderwijs verplichte kost moet zijn op scholen. Gelukkig vindt 77% van diezelfde bevraagden het belangrijk dat over de Holocaust blijvend wordt  onderwezen, om herhaling te voorkomen.

Een dag als vandaag, een dag van herdenken, is en blijft bittere noodzaak.