Brieven aan Stef en anderen

Lieve Lezer! Mooie brieven schrijven is een kunst. Daar moet je goed voor gaan zitten. De eerste ‘brief’ werd in Mesopotamië gevonden, duizenden jaren voor onze jaartelling. Het ging om administratieve notities op een kleitablet. Niet veel later werd het eerste alfabet ontwikkeld en door Fenisische kooplui verspreid. Het Griekse alfabet is de basis van wat we nu gebruiken; dat ontstond rond 800 voor Christus. De eerste handgeschreven brief zou van een Perzische koningin zijn (500 BC). En de eerste postzegel is van Britse herkomst.

De eerste brief die ik van mijn liefje ontving, staat in mijn geheugen gegrift. Daarin trof ik een alinea aan waarom ik heel hard moest lachen. Het was hilarisch! Toen ik haar dat later meedeelde, bleek dat ze bloedserieus was toen ze het op papier zette. Het kwam toch nog goed. Toen we samenwoonden, schreef ik haar regelmatig brieven als ik voor mijn werk moederziel alleen op een hotelkamer in een buitenland verbleef. De eerste exemplaren deed ik op de post. De velen die volgden, nam ik mee  naar huis om ze persoonlijk te overhandigen. Postillon d’amour van eigen liefdespost. We hebben ieder een doos waarin ze allemaal worden bewaard. Af en toe gaat er eentje open en wordt uit eigen en andervrouws werk voorgedragen. Ik heb nog niet bepaald wat ermee moet gebeuren indien we samen uit de lucht vallen.

Er is momenteel veel aandacht voor brieven en dat komt niet alleen door Donald Trump en Stef Biemans. De Britse historicus Simon Sebag Montefiore, een man die veel geschiedenisboeken schreef en daarmee prestigieuze prijzen won, stelde een brievenboek samen.

“Dear Reader,

Nothing beats the immediacy and authenticity of a letter. We humans have an instinct to record feelings and memories that could be lost in time, and to share them. We desperately need to confirm relationships, ties of love or hate, for the world is never still and our lives are a series of beginnings and endings: in recording them on paper, we perhaps feel we can make them more real, almost eternal.”

Sebag Montefiore slaat de spijker op zijn kop. Brieven schrijven doen we om gevoelens en herinneringen vast te leggen. Soms voor de eeuwigheid. Voor zijn brievenboek selecteerde hij honderden brieven uit vele eeuwen geschiedenis. De vroegst gedateerde is van de hand van Ramses de Grote (Egyptisch heerser) aan een collega-regent over een familiekwestie en stamt uit 1243 BC. Het jongste exemplaar is een liefdesbrief van Nelson Mandela aan Winnie (1969). De auteur deelde de brieven thematisch in: liefde, familie, ontdekking, moed, toerisme, oorlog, destructie, rampen, vriendschap, macht en meer. Sommige brieven blijken enorme lellen tekst te beslaan. Het geeft een persoonlijke inkijk, van zeer dichtbij, in de wereldgeschiedenis. Een toepasselijk kado in deze Maand van de Geschiedenis.

Hij blijkt niet de enige met dit idee. De Nederlandse Jet Steinz (1990) publiceerde onlangs een brievenboek, getiteld ‘P.S. Van liefdespost tot hatemail’. Het is een bloemlezing van 150 opmerkelijke Nederlandse brieven, eveneens door de eeuwen heen. Ik heb het boek nog niet gelezen maar het ontving lovende kritieken in de Nederlandse pers. Ze aardt naar haar veel te vroeg overleden pa Pieter Steinz,  journalist, schrijver en voormalig Directeur van het Nederlands Letterenfonds. (Hij was onder andere auteur van het ‘Klein cultureel woordenboek van de wereldliteratuur’.)

Zo schrijft de recensent van NRC “De hele emotiewaaier van de mens wordt in dit boek spetterend uiteengevouwen, en het is alsof je al die stemmen hoort. Van literair beschaafd tot rauw en schril, soms ratelt er een scheet, klinkt een kattenbelletje, soms zijn er laatste woorden. De opening is al meteen veelbelovend. Een laatste brief vanaf een zinkend schip. [..] ‘Beklaag een ongelukkige, vaarwel voor eeuwig.’ De stemming zit er meteen in.” Steinz’ brievenselectie lijkt mij overigens boeiender dan die van Sebag Montefiore.

NOS- en Nieuwsuur-correspondent Arjen van der Horst stuurt mij wekelijks een onderhoudende nieuwsbrief toe, genaamd ‘Trump Weekly’. Die van vorige week ging onder andere over de brief van de president aan een collega.

“Syria? It’s not our problem.” Dat was zo ongeveer de samenvatting van Trumps Midden-Oostenbeleid. Gevaarlijk dilettanterig. Zoals bekend, besloot hij de Amerikaanse grondtroepen uit Noord-Syrië terug te trekken. Enkele dagen na dat besluit schreef Trump een brief aan Erdogan. Aan de taal en de teneur van de brief kon je constateren dat die echt uit eigen koker kwam. De missive lekte uit; dat is een verschijnsel van deze tijd. Zelf leerde ik op jonge leeftijd dat de beleefdheidsregels in geschreven correspondentie nóg strenger moeten worden nageleefd dan in andere vormen van communicatie. Die les kwam Trump niet ter ore. Verkapte dreiging, zelfverheerlijking, straattaal: het stond er allemaal. Op geschept papier. “Don’t be a tough guy. Don’t be a fool!” Enkele minuten na publicatie werd de brief op sociale media al geparodieerd; eveneens een teken des tijds. Erdogan zou de boodschap na lezing direct in de prullenbak hebben gegooid. Tja.

Journalist Stef Biemans sloot vorig weekend zijn VPRO-serie ‘Brieven aan Andalusië’ af. Biemans moest in 2018 met vrouw en kinderen vluchten uit Nicaragua en vestigde zich in Andalusië. Als onderdeel van zijn inburgering en uit nieuwsgierigheid schreef hij honderden brieven aan volstrekte vreemden die hij daar ontmoette. Hoe zat dit of dat? Waarom was het zus of zo? Wat vond hij of zij van X, Y of Z? Interessante, open brieven, met de hand geschreven. Het leverde authentieke verhalen en soms indringende gesprekken op. Zijn Nicaraguaanse vrouw kreeg in Spanje een verblijfsvergunning maar wil zielsgraag terug naar haar vaderland. Ze leerde haar nieuwe, veilige onderkomen waarderen door de brieven die Stef aan haar en anderen schreef.

Aan het einde van de laatste aflevering uit deze serie nodigde Biemans geïnteresseerde kijkers uit, zich via een handgeschreven brief met hem in contact te stellen. Wilden we weten hoe het hem en zijn gezin verder verging? Hij zou terugschrijven. Ik schreef Stef een persoonlijke brief. Allereerst dankte ik hem voor het mooie programma. Ik vond het een pareltje. Verder schreef ik over de eigen ervaringen in ons tweede Vaderland, over de fijne kant maar ook de minder warme zijde van Spanje.

Zelf maak ik mij af en toe zorgen, met name over toenemende xenofobie. Ik kreeg al weleens naar mijn hoofd geslingerd dat ik beter naar “Inglaterra” kon terugkeren. Dat kwam niet uit de lucht vallen. Het gebeurde op een moment waarop ik iemand op gedrag aansprak. Vanwege afval, geluidsoverlast, hondengedoe of andere vormen van onverschilligheid. Mijn liefje vindt dat ik dat niet moet doen maar het is de aard van het beestje… Ik respecteer lokale normen en waarden maar deins er niet voor terug mij, netjes en in het Spaans, uit te spreken tegen ‘vervuilers’. Mijn woonwijk is de wereld in postzegelformaat en die moet wel leefbaar blijven! Dat je een reactie kan verwachten, verbaast mij niet. Wie kaatst, kan de bal verwachten. Sommigen zijn zich niet eens bewust van hun gedrag. Een duwtje in de rug is dan een stap in de goede richting.

Het Spaanse Hooggerechtshof deed onlangs op verzoek van voormalige regering Sánchez uitspraak over het verwijderen van Franco’s stoffelijke resten uit de Vallei van de Gevallenen. Na 44 jaar gaat dat gebeuren. Zijn lichaam wordt -tegen de wens van de familie- overgebracht naar een familiegraf op de begraafplaats El Pardo. De verplaatsing moet vóór 25 oktober a.s. gebeuren maar een klein aantal zeer fanatieke Franco-aanhangers wil dit verhinderen. De partij van Sánchez vindt deze rechterlijke uitspraak een triomf voor de democratie. De vallei is voor slachtoffers van het Franco-regime, niet voor de aanstichter van al dat leed.

Datzelfde Hooggerechtshof deelde recent straffen uit aan negen personen achter de Catalaanse pogingen tot afscheiding. Hun acties waren geweldloos. De straffen waren hoger en zwaarder dan verwacht: tussen negen en twaalf jaar gevangenis. Sindsdien is het onrustig in Barcelona en elders in de regio. De eerste Nederlandse raddraaier is daar opgepakt. Ik heb geen goed woord over voor anarchisten die maar een doel hebben: chaos verspreiden. 

Sinds 2014 blog ik met regelmaat over deze kwestie. Je kunt het ermee eens of oneens zijn maar het recht sprak. Volgens de Spaanse wet heeft het Catalaanse parlement nu eenmaal niet het recht eenzijdig een bindend referendum over onafhankelijkheid te organiseren en die afhankelijkheid vervolgens daadwerkelijk uit te roepen; geweldloos of niet. De weg ernaartoe was bovendien eenzijdig want alleen het Si/Si-kamp voerde campagne. Inwoners van Catalonië die tegen afscheiding zijn en dus bij Spanje willen blijven behoren, boycotten destijds het, volgens de wet, illegale referendum. Leiders van de extreemrechtse partij VOX stapten naar de rechter voor bestraffing van de organisatoren.

VOX noemt zichzelf de stem van Spanje, tegenstanders menen dat het een acroniem is voor ‘Violencia, Odio y Xenofobia’. Deze partij is oerconservatief, nationalistisch, populistisch, antifeministisch en xenofobisch. Leider Javier Ortega-Smith vond de rechterlijke uitspraken niet ver genoeg gaan. (Op rebellie staat een gevangenisstraf van 25 jaar.) Deze partij is echter net zo goed deel van het probleem: hun ideeën en anti-Catalaanse geluiden deden het separatisme juist opbloeien. De premier van regio  Catalonië noemde de recente uitspraken onrechtvaardig en ondemocratisch.

“Dit is de erfenis van de dictatuur [van Franco], geen teken van democratie.”

Spanjaarden gaan dit jaar voor de tweede keer naar de stembus. Bovenstaande besluiten zullen zeker een rol gaan spelen in de november-verkiezingen. De verwachting is dat VOX veel stemmen zal krijgen. Ik houd de vinger aan de pols. En aan de pen.